م.ر.رضا
دو شیوه نگرش افراطی و از سر هواداری محض از سوی طرفین درگیر در حوادث امرداد ۳۲ ، توجه به یک جریان موجود در این ماجرا را به صورت جدی کم رنگ کرده و اجازه سوء استفاده به این جریان را تا جایی داده که با ملکوک کردن ِ طرفین ِ ماجرا، ماهی خود را از این آب گل آلود بگیرد . این جریان چیزی نیست جز افراطیون مذهبی و بخش عمده ای از روحانیت ، که در سال منتهی به این رویداد، مخالفت و اغراض شخصی و گروهی خود را پشت سنگر دفاع از شاه و مشروطه و دین پنهان کردند و درسالهای پس از این واقعه ،ابتدا با همدلی نشان دادن با هواداران مصدق ، سعی در همراه کردن آنان با خود در سرنگونی شاه کردند حال آنکه هیچ سنخیتی با غالب رهروان و راه مصدق نداشتند و سپس با رسیدن به هدف و سرکوب همراهان پیشین خود ، سعی بر مصادره بزرگترین دستاورد زندگی سیاسی دکتر مصدق یعنی ملی کردن صنعت نفت ، به نام خود دارند. اینک زمانه ایست که باید تعارف را با خود و تاریخ کنار گذاشته و ورای جانبداری از شاه و مصدق ، به صورت فشرده به این واقعه بپردازیم . با طرح مسائلی که بعضاً به صورت استفهام انکاری مطرح خواهد شد ، از هر دو سوی این جریان که یکی باور دارد این واقعه کودتا و دیگری معتقد است که رستاخیز ملی بوده ، خواهیم خواست که خود به قضاوت بنشینند و یا دست کم یکبار دیگر به آنچه حقیقت مطلق میپندارند بیاندیشند.
از معتقدان به کودتا بودن ۲۸ مرداد باید پرسید که آیا حکومت دکتر مصدق را پس از بامداد ۲۵ مرداد ۳۲ که ایشان دستخط فرمان عزل را دریافت کرده اند قانونی میدانند ، که اقدام به سرنگونی چنین دولتی کودتا تلقی شود؟ آیا ایشان خود را بیش از دکتر مصدق که اولین دکتر حقوق در ایران است و درجریان همه وقایع مشروطیت بوده ، متخصص در این زمینه می دانند؟ اگر چنین است که بحثی نیست اما اگر برای شخصیت علمی دکتر مصدق ارزش قائلند باید بدانند که اولین عکس العمل دکتر مصدق به این فرمان عزل ، پس ازصدور و امضای رسیدی به ساعت و تاریخ ۱ بامداد ۲۵ مرداد که در آن از ذکر عنوان نخست وزیر خودداری شده، درخواست از علی اصغر بشیرفرهمند (رئیس اداره تبلیغات و رادیو)، برای فراهم کردن مقدمات ضبط پیام خداحافظی از ملت بوده و به وی میگوید “معزول شده ام شما وسایل را برای ضبط آخرین پیام بیاورید” و این اصرار دکتر فاطمی ، زیرک زاده و حق شناس ، سه بازداشتی ِ گارد در شب ۲۵ مرداد است که پس از آزادی از بازداشت گارد شاهنشاهی در ۵ صبح ۲۵ مرداد به خانه مصدق رفته و او را قانع میکنند که این حرکت کودتا بوده ودر نتیجه مصدق را از انتشار این پیام منصرف میکنند(۱) . همچنین دکتر مصدق در پاسخ به دکترغلامحسین صدیقی وزیر کشور و نایبشان که در مورد انحلال مجلس به ایشان هشدار داده بود که” اگر پس از انحلال مجلس، شاه نخست وزیر دیگری انتخاب کند چه میکنید؟” می گویند “شاه جرأت نمی کند”(۲) و نمی گویند شاه قانوناً حق و اجازه چنین کاری را ندارد . و البته مشخص است که این سوال دکتر صدیقی با فرض قانونی بودن این عمل صورت گرفته که این فرض از سوی دکتر مصدق رد نشده و فقط احتمال آن ضعیف دانسته شده و بی دلیل هم نیست که دکتر مصدق وجود چنین فرمانی را از اکثر اعضای کابینه اش و همینطور دکتر صدیقی پنهان نگاه داشته بود (۳). از طرفی هم باید بپذیریم در مملکتی که به صورت مشروطۀ پارلمانی اداره میشود و مشروعیت دولت از طریق پارلمان ِ منتخب ِ ملت تأمین میشود ، انحلال مجلس جز از طریقی که در قانون برای آن پیش بینی شده بود ، عملی خلاف قانون اساسی بوده که زمینه چنین عزل و نصبی را از سوی شاه قانوناً و سنتاً فراهم کرده بود، وگرنه شاه تا پیش از چنین اقدامی از سوی مصدق ، سرسختانه با عزل او از طرق غیر قانونی مخالفت کرده بود.
گزارش هندرسن سفیر امریکا در ایران به تاریخ ۱۵ آوریل ۱۹۵۳ (۲۶ فروردین ۱۳۳۲) مخالفت شاه با سرنگونی مصدق را چنین توضیح میدهد : علا می گوید شاه گفته است که به هیچ وجه حاضر نیست مصدق را برکنار سازد مگرآنکه مجلس به او رأی عدم اعتماد دهد. شاه دو دلیل زیر را برای خودداری از عزل مصدق اقامه کرده است :
الف) شاه فکر میکند که عامل اصلی اختلاف موجود میان دربار و دولت انگلیسی ها هستند . انگلیس می خواهد با تفرقه افکنی در ایران زمینه را برای تقسیم این کشور با روسیه فراهم آورد. شاه به امریکا اعتماد دارد لیکن معتقد است که انگلیسی ها همیشه سر امریکایی ها کلاه می گذارند و دلیلی نیست که بگوییم حالا دیگر چنان نخواهد شد. شاه نمی خواهد کاری بکند که احتمالاً به استقلال و یکپارچگی ایران صدمه زند.
ب) شاه نمی خواهد آلت دست سیاست پیشگان نابکاری قرارگیرد که به روی همدیگر پنجه می زنند. وکلای مجلس پیش او که می آیند یک حرف می زنند و پیش ِ مصدق که می روند حرف دیگر می گویند. برای شاه روشن است که وکلایی که بیش از همه بر مداخلۀ او اصرار می ورزند هیچ گونه احساس وفاداری در برابر او ندارند و دنبال مقاصد سیاسی خود هستند. اگر نمایندگان مجلس واقعاً با مصدق مخالف اند با او چه کار دارند؟ آنان خود باید برخیزند و با دادن رأی عدم اعتماد دولت را برکنار سازند. آنها به شاه فشار می آورند تا دکتر مصدق را عزل بکند و اگر شاه به مشکلی برخورد کند خود را کنار خواهند کشید.(۴)و(۵)
پیش از این نیز شاه ، علت مسافرت ۹ اسفند ۱۳۳۱ را با انتقاد از اینکه برخی از مخالفین به نام او در کار دولت دخالت می کنند و اقداماتشان را به حساب دربار می گذارند، اظهار می دارد : “منظور من از این مسافرت استعفا یا کناره گیری از مقام سلطنت نیست بلکه صرفاً برای این است که هم در حال ملکه مراقبت نمایم و هم اینکه پاره ای از سوء تفاهمات موجود رفع شود “. (۶)
شاه همچنین در ملاقات فاطمی با وی در اوایل اردیبهشت ۱۳۳۲ به فاطمی میگوید که مایل است با مصدق کار کند و آماده است تا تفسیر وی را از رابطه دربار و دولت بپذیرد ، زیرا او دریافته بود که مصدق تنها سیاستمداری است که می تواند کشور را اداره کند (۷). ابوالقاسم امینی کفیل وزارت دربار نیز در مصاحبه با مطبوعات می گوید : “چون اعلیحضرت همایون شاهنشاهی به نهضت ملی ایران کاملاً معتقد هستند وظیفه دربار هم پیروی از آن سیاست است … شاهنشاه همیشه آقای دکتر مصدق را تأیید و پشتیبانی کرده اند. “(۸)
حتی جی. اچ. ماتیسن ، کاردار سفارت امریکا در تهران در ۲۶ تیر ماه ۱۳۳۲ شرایط را اینگونه تشریح می کند : “مخالفان تا هنگامی که شاه به شکل رام و سر به راه در دست نخست وزیر است ، فاقد رهبری هستند.” (۹) که حکایت از عدم همراهی شاه با هر گونه طرحی برای سرنگونی مصدق پیش از برگزاری رفراندوم انحلال مجلس میکند.
اینهمه در شرایطی صورت می گیرد که دکتر مصدق از فردای ۹ اسفند ۱۳۳۱ تا پایان حکومتش از ملاقات با شاه استنکاف می کند در حالی که شاه از انجام هیچ کاری برای نشان دادن حسن نیت خود به مصدق دریغ نکرده که از آن جمله اند : برکناری حسین علا از وزارت دربار به درخواست دکتر فاطمی در ملاقات ۳۰ فروردین ۱۳۳۲ ، صدور فرمان در مورد واگذاری املاک پهلوی به دولت و قبول نظارت دولت بر امور سازمان شاهنشاهی . اما متأسفانه لجاجت دکتر مصدق در عدم ملاقات با شاه به دلیل غیر منطقی ترس از تیرباران شدن توسط افسران گارد شاهنشاهی(۱۰)، و عدم حضور در چند مراسم رسمی سلام از جمله عید نوروز ۱۳۳۲ ، عید مبعث (۲۴ فروردین ۱۳۳۲)، و عید فطر(۲۴ خرداد ۱۳۳۲) و حتی نپذیرفتن شاه در منزل شخصی خود یا پسرش ، آب به آسیاب مخالفان خویش در تبلیغ دروغین نیت مصدق به تغییر رژیم ریخت و مخالفانش را به نزدیک شدن و سنگرگیری پشت سر شاه علیه او راهنمایی کرد.
گرچه عدم تماس مستقیم شاه و مصدق ، کاملاً به ضرر مصدق و به نفع مخالفانش در بهره برداری تبلیغاتی از آن تمام شد ،اما زبان و عمل مصدق و بسیاری از هوادارانش نشان می داد که آنها وفادار به سیستم حکومتی مشروطه هستند و تلاش مخالفان مصدق در نسبت دادن حرکت و اقدام وی برای تغییر رژیم ،خالی از وجه بوده. نمونه هایی از این نوع عملکرد مصدق و هوادارانش از این قرارند:
– دکتر مصدق در روز ۲۱ اسفند ۱۳۳۱ اظهار می دارد : “نه تنها طرفدار جدی سلطنت مشروطه بلکه طرفدار جدی و مسلم شخص محمدرضا شاه پهلوی هستم.” (۱۱)
– دکتر مصدق همچنین در مورد شاه اظهار میدارد : “در مدت عمر خود پادشاهی دموکرات تر از معظم له ندیده ام و در این عقیده خود پایدار خواهم بود.” (۱۲)
– درگیری دائمی اعضای احزاب هوادار مصدق به خصوص دو حزب پان ایرانیست و نیروی سوم با نیروهای وابسته به حزب توده از اواخر فروردین ۱۳۳۲ اوج می گیرد به گونه ای که در ۲۷ فروردین ۱۳۳۲ در تظاهراتی که به حمایت از مصدق و تصویب گزارش هیئت ۸ نفره برگزار شده بود ، هواداران مصدق در واکنش به هواداران حزب توده که علیه شاه شعار می دادند ، با آنها درگیر شده و برخورد به وجود می آید (۱۳). همچنین در تظاهرات حمایت آمیز دیگری از مصدق به تاریخ ۲۹ خرداد ۱۳۳۲ ، نیروهای مصدقی از ورود هواداران و دسته های منسوب به حزب توده به میدان بهارستان جلوگیری می کنند و به آنها متذکر می شوند که باید شعارهای خود را جمع کنند (۱۴).
– متفرق نمودن تظاهرات نیروها و هواداران حزب توده که علیه مخالفین دولت مصدق و یا به نفع دولت او شعار میدادند ، بوسیله نیروهای انتظامی و فرمانداری نظامی که زیر نظر مصدق کار می کردند ، به دلیل غیر قانونی بودن تظاهرات فاقد اجازه رسمی ، که از اواخر تیر ماه ۱۳۳۲ شدت بیشتری به خود گرفت (۱۵).
با شواهد ذکرشده که حاکی از دید مثبت طرفین (شاه و مصدق) به یکدیگر تا اواخر تیرماه ۱۳۳۲ است ، سوالی که پیش می آید این است که چرا دکتر مصدق حتی اگر خواهان انحلال مجلس شورای ملی بود ، به شیوه قانونی انحلال مجلس که موضوع اصل ۴۸ قانون اساسی مشروطه بود متوسل نشد و به جای درخواست از شاه برای صدور فرمان انحلال مجلس ، با انجام رفراندومی که جایی در قوانین آن زمان کشور نداشت ، موجبات سقوط دولتش را فراهم آورد. پاسخی که دکتر مصدق در خاطرات خود به این موضوع داده ، عجیب بوده و قانع کننده به نظر نمی رسد :
“رفراندوم در صلاح مملکت و صلاح اعلیحضرت بود. اگر دولت انحلال مجلس را از پیشگاه ملوکانه درخواست مینمود چنانچه موافقت میفرمودند در محظور سیاست خارجی قرار می گرفتند و در صورت عدم موافقت با ملت خود مخالفت فرموده بودند.”
این درحالی است که به علت غیر مسئول بودن شاه در رژیم مشروطه ، او نقش اجرایی در امور سیاسی نداشت که با امضای فرمانی ،در محظور سیاست خارجی قرار گیرد یا مجبور باشد به کسی پاسخگو باشد . از طرفی پیش از برگزاری رفراندوم ، مردم نظر خود را در مورد انحلال مجلس اعلام نکرده بودند که مخالفت با صدور فرمان انحلال ، مخالفت با ملت تلقی شود . ایراد قانونی دیگر این مسئله ، موضوعی بود که دکتر مصدق خود به آن گرفتار شد ، که همانا مطابق اصل ۴۸ قانون اساسی ،” در هر مورد که مجلسین یا یکی از آنها بموجب فرمان همایونی منحل میگردد باید در همان فرمان انحلال علت انحلال ذکر شده و امر به تجدید انتخابات نیز بشود ” . در این مورد ، پس از آنکه نتیجه رفراندوم رأی به انحلال مجلس بود ، دکتر مصدق در۲۴ مرداد از شاه می خواهد که فرمان انحلال را امضا کند و دستور برگزاری انتخابات دوره جدید را صادر کند . ولی شاه عملاً از انجام آن طفره می رود . پرسشی که پیش می آید این است که اگر در چنین فرآیندی ، شاه نپذیرد فرمان انحلال و حکم به تجدید انتخابات را صادر کند ، تکلیف چیست ؟ و محمل قانونی برای ادامه کار چنین دولتی کدام است ؟
یکی دیگر ازدلایلی که با آن می توان کودتا بودن سرنگونی مصدق را مردود دانست و ریشه این تفکر را که کودتایی در کار است بیشتر نمایان کرد ، انتشار این مطلب در روزنامه های آن زمان و به خصوص روزنامه های “باختر امروز” و” شورش” در روز ۲۴ مرداد است. این روزنامه ها خبر از توطئه چینی افسران ضد ملی ، ورشکسته های سیاسی و دست نشانده های دربار داده و کودتایی بوسیله جاسوسان انگلیسی و امریکایی را اطلاع می دادند و حتی ارگان حزب توده در غروب ۲۴ مرداد ۳۲ با دقت به تشریح نقش سرهنگ نصیری در کودتا پرداخته و جزئیات طرح کودتا را تشریح می کند . این مطالب نشان میدهند که چگونه ذهنیت در پیش بودن کودتایی در ذهن مردم و حتی دولت جا انداخته شده و چگونه نورالدین کیانوری با گزارش این مطالب به مصدق در شب ۲۵ مرداد ، ذهن او را آماده پذیرفتن و واکنش در مقابل کودتا و کودتاچیان میکند (۱۶).
مسئله ای که مطرح می شود این است که در کجای دنیا کودتایی که چنین لو رفته باشد و حتی اسم و رسم عوامل دست اندر کار و نقششان به روشنی اعلام شده باشد ، وارد فاز عملیاتی میشود ؟ جز اینکه کودتا بودن این حرکت ساخته و پرداخته ذهنیت برخی متعصبین و “حزب توده” به صورت خاص بوده که منافع گروهی را به هر موضوعی ترجیح داده و انتظار شنیدن حقایق و واقعیات از اینان جز از کانالی که منافعشان از آن عبور کرده باشد ، انتظاری بیهوده است .
با همه وقایعی که در مرداد ۱۳۳۲ اتفاق می افتد و سبب جدایی قهرآمیز شاه و مصدق از یکدیگر می شود ، اظهار نظر شاه در مورد مصدق سالها پس از آن ماجراها در جریان نگارش کتاب “مأموریت برای وطنم” ، جالب توجه است ونشان میدهد که ذهن شاه در مورد مصدق به صورت کلی منفی نبوده و رویدادهای تاریخی باعث نشده که وی ادب و انصاف را در مورد مصدق به کلی فراموش کند. شاه درعین اینکه انتقادات متعددی را متوجه مصدق می کند می گوید :
“من هنوز تصور میکنم که شخص مصدق با وجود تمام لجاج و استبداد رأی خطرناکی که داشت تا حدی مایل بود که بین طرفین توافق نظر حاصل شود ولی نسبت به مشاورین او سخت مشکوکم…” (۱۷)
نگاهی به دو نظریه : “رستاخیز ملی” و” کودتا”
ابتدا سخنی با هواداران نظریه رستاخیز ملی بودن وقایع ۲۸ مرداد ۳۲ ؛ اجتماعات عظیم در روزهای ۲۵ تا ۲۷ مرداد ۳۲ در حمایت از دکتر مصدق و بسیار پیشتر از آن، حمایتهای عمومی از دولت وی در مقاطع گوناگون از جمله استقبال از اوراق قرضه ملی و همچنین اعتصابات و اعتراضات گسترده در واکنش به مخالفت مجلس و شخص کاشانی با لایحه اختیارات دولت مصدق ، به گونه ای که مجلسی که با این لایحه از آن سلب اختیار قانون گذاری می شد ناگزیر از دادن رأی به این لایحه با اکثریت قاطع آرا شد ، محبوبیت و مقبولیت حداکثری دولت دکتر مصدق و شخص ایشان نزد قاطبه مردم ایران را به اثبات می رساند و خط بطلانی است بر ملی خواندن رستاخیز علیه مصدق.همچنین ابای شاه از مواجه شدن با نتیجه حکمی که وی قانوناً به برکناری مصدق داده بود و در نتیجه ترک وطن از سوی وی ، نشانگر آگاهی پادشاه فقید از جایگاه دکتر مصدق نزد افکار عمومی است. اما دکتر مصدق که بیش از هر کسی معتقد به پادشاهی مشروطه بوده و در پاسداری از آن کوشیده بود، با مشاهده شکل گیری جریانها و گروههای سازمان یافته ای که به بهانه هواداری از مصدق ، قصد الغای رژیم مشروطه در ایران و برقراری جمهوری های کپی شده و دیکته شده از خارج را در پس ۲۵ مرداد ۳۲ داشتند ، به سوگندی وفاداری که پس از ۳۰ تیر ۱۳۳۱ پشت قرآن برای شاه نوشته و فرستاده بود(۱۸) عمل کرده و با اعلام ممنوعیت هرگونه تظاهرات به نفع دولت در روز ۲۸ مرداد و همچنین دستگیری قریب به ۶۰۰ نفر از اعضای سازمان افسران حزب توده ، حاضر شد دولتش سقوط کند اما حکومت به دست جماعتی که با آرمان سیاسی زندگی او یعنی مشروطیت ، هیچ قرابتی نداشتند ، نیافتد. همچنین دکتر مصدق به گواهی خودش در پی این بوده که شاه را به هر ترتیبی که شده به ایران بازگرداند(۱۹) .
همه این شواهد نشان از این واقعیت تاریخی دارند که دکتر مصدق علی رغم تندروی ها از سوی برخی از نزدیکان و هوادارانش علیه شاه، همچنان به پادشاه و رژیم مشروطه وفادار و پایبند مانده و عملاً در روز ۲۸ مرداد مقابل هواداران سرسخت خویش ایستاده و با این کار بقای سلطنت و حکومت مشروطه را تضمین کرده . بنابراین اگر بخواهیم این حرکت را کودتا بخوانیم ، این کودتا رهبری نداشته جز شخص دکتر مصدق و همینطور ملی خواندن ساقط شدن دولت ملی به خاطر حرکت خشونت آمیزعده ای که در مقایسه با هواداران مصدق در اقلیت مطلق بودند ، عاری از حقیقت و دور از واقعیت است.
اما سخنی با هواداران نظریه کودتا ؛ اگر بخواهیم به روال گذشته ، به مانند هواداران دکتر مصدق، فقط تکرار کننده گزاره “کودتای انگلیسی- امریکایی ۲۸ مرداد” باشیم ، نه تنها به ملت خود و دولت محبوبش توهین توهین کرده ایم ، بلکه هیچ کمکی به درک واقعیت و شناختن دشمن اصلی و بسیار مهمتر از قدرتهای جهانی نکرده ایم.
استناد به ادعای پوچ و واهی کرومیت روزولت در مورد نقشش در سرنگونی دولت دکتر مصدق ، تنها کمک به بیگانه در اعتبار بخشیدن به ادعای تسلط نداشته شان درایران است. اگر نیک بنگریم که شخصی مانند کیم روزولت که نه در ایران کسی را می شناخته ، نه فارسی بلد بوده و دولت متبوعش طی تلگرافی در روز ۲۷ مرداد ۱۳۳۲ به وی دستور داده که هر چه سریعتر ایران را ترک کند ، و وی فقط به واسطه اینکه این تلگراف در ظهر ۲۸ مرداد به دستش رسیده ، در ایران حضور داشته و با مشاهده حوادث آن روز ، اندکی بیشتر درنگ کرده ، دیگر نمی توان از نقشه از پیش تعیین شده سازمان سیا داستانسرایی کرد .
روزولت در دو ملاقات جداگانه با زاهدی و دیگری در حضورشاه و زاهدی، یک مطلب را تکرار می کند : “ایران به هیچ وجه به من ، به ما ، به آمریکایی ها و انگلیسی ها ، که مرا اینجا فرستادند ،مدیون نیست. ما ، قدردانی مختصر شما را می پذیریم، ولی نه به این صورت که مدیونمان هستید و تعهدی نسبت به ما دارید. ” (۲۰).
زمانی که چنین فردی ادعا می کند با صرف چند ده هزار دلار ، دولت محبوب ملی ایران و رهبر فرهمند آن یعنی شخص دکتر مصدق را سرنگون کرده ، ما به عنوان ملت ایران ، اگر این ادعا را بپذیریم ، بیش از هر کس به خود توهین کرده ایم که چگونه یک اجنبی چنین راحت به خود اجازه می دهد بگوید توانسته یک دولتی را که اکثریت یک ملت پشتیبانش بوده ، با صرف مقدار اندکی پول ، خلع سلاح کند و حرف خود را به کرسی بنشاند. اگر واقعاً چنین است ، باید گفت که چنین دولتی ، شایستگی زمامداری یک کشور را نداشته و همان بهتر که سرنگون گردد.
اما اگر به برهه زمانی که کیم روزولت چنین داستان مضحکی را ساخته، دقت کنیم ، متوجه می شویم که این شخص پس از افتضاح خلیج خوکها که در آن سازمان سیا با مسلح کردن عده ای از اپوزسیون کوبا ، این افراد را به منظور سرنگونی دولت فیدل کاسترو راهی کوبا می کند اما با قلع و قمع کامل دولت کوبا مواجه و همگی دستگیر و یا اعدام می شوند و در نتیجه سازمان سیا تا آستانه انحلال پیش می رود ، این داستان را سرهم کرده که از اثربخشی سازمان متبوعش بتی بسازد، برای آن کسب اعتبار کرده و از اضمحلالش جلوگیری کند که البته به نتیجه هم رسید. اما چنین داستانی که به منظور مصرف داخلی در ایالات متحده ساخته شده بود و اگر واقعاً حقیقت داشت می باید تا چند دهه جزء اسناد طبقه بندی شده قرار می گرفت نه اینکه یک دهه پس از آن منتشر شود. چنانکه می بینیم اینک با گذشت نزدیک به ۶ دهه از آن دوران ، هنوز اسناد وزارت خارجه بریتانیا و ایالات متحده به صورت کامل در این مورد منتشر نشده و امریکاییها در ادعایی مضحک خبر از نابود شدن بخشی از این اسناد در اثر سهل انگاری داده اند .
این داستان همواره به عنوان اثبات ادعای کودتا از سوی مخالفان شاه مورد استفاده و در واقع سوء برداشت قرار گرفته و حربه ای بوده برای ضعیف و وابسته نشان دادن شاه ، در حالی که به این ترتیب نا خواسته نه شاه بلکه دکتر مصدق و دولتش را تحقیر می کنند .
نکته دیگر این است که دولتهای ایالات متحده و بریتانیا به طور اخص و دولت شوروی به صورت عام به عنوان قدرتهای جهانی آن روزگار ، همه به این نتیجه رسیده بودند که ادامه کار با دولت دکتر مصدق به علت نپذیرفتن پیشنهادهای متعدد مصالحه ممکن نیست لذا دولتهای امریکا و انگلستان برای کنار گذارده شدن دولت مصدق بودجه ویژه داشتند وعوامل نفوذی و جاسوسانشان کاملاً فعال بوده و به انحاء مختلف به ایران و شخص شاه برای برکناری مصدق فشار می آوردند که تمام این فشارها تا زمانی که مرحوم دکتر مصدق انحلال مجلس را به رفراندوم نگذاشته بود ، به جایی نرسید و شاه نیز از پذیرفتن پیشنهادهای قدرتهای جهانی و مخالفان داخلی مصدق سر باز زده بود. اما انحلال مجلسی که مصدق در آغاز به کار آن اعلام کرده بود ۸۰ درصد نمایندگانش نماینده واقعی مردم هستند و ۵۷ نفراز۷۹ نماینده همین مجلس به درخواست دکتر مصدق از سمت خود استعفا دادند و بنابراین کانون بیگانه شدن آن بی معنا بود ، شاه را منطقاً و قانوناً به عزل مصدق که پیش از آن عملاً قوه قانون گذاری و قضایی را نیزکنار گذاشته بود، قانع کرد . اینکه سقوط مصدق به نفع قدرتهای خارجی بوده ، دلیل بر آن نیست که بپذیریم برکناری او ، نتیجه اقدامات بیگانگان بوده که سرانجام کودتا را از آن نتیجه بگیریم و شاه را نیز متهم به همکاری با بیگانگان کنیم . شخص دکتر مصدق نیز علی رغم اینکه در دفاعیات خود در دادگاه نظامی و همینطور در کتاب خاطرات خود مدعی بود که شاه مطابق روح قانون اساسی حق عزل و نصب وزرا را ندارد ، ولی می گوید اگر درطی روز و ساعات اداری فرمان را می آوردند، آنرا می پذیرفت.
دکتر مصدق : “اگر اعلیحضرت همایون شاهنشاهی حق عزل و نصب وزرا را داشتند چرا دستخط مبارک را آنوقت شب آنهم با افراد مسلح و تانک بصورت کودتا ابلاغ نمودند. چنانچه روز روشن ابلاغ می نمودند اگر اطاعت نمی کردم متمرد بودم “(۲۱)
با این جملات مشخص است که دکتر مصدق به قانونی بودن عزل خویش وقوف حقوقی داشته ولی به شکل آن ایراد گرفته . البته ایراد مصدق به ساعت ابلاغ وارد به نظر می رسد اما ایراد وی به افراد نظامی آورنده دستخط به علت برقراری حکومت نظامی در آن زمان موجه نیست . گذشته از این، به علت برگزاری جلسات هیئت دولت در خانه دکتر مصدق تا دیروقت ، مراجعه سرهنگ نصیری در ساعت ۳۰/۱۱ شب به خانه دکتر مصدق برای ابلاغ حکم احتمالاً همزمان با حضور هیئت دولت در منزل ایشان و یا پایان جلسه ایشان بوده .
نظر دکتر صدیقی ، وزیر کشور و نایب دکتر مصدق نیز در این زمینه شایان توجه است :
“من با رفراندمی که دولت برای انحلال مجلس انجام دهد، انحلالی که با نقایص قانون اساسی و به حکم سوابق در تاریخ مشروطیت خواه ناخواه همگام نبودن مجلس عملا، به حق یا ناحق، به شاه در عزل و نصب نخست وزیر، بنا بر میل شخصی یا ضرورت واقعی، ناچار، امکان عمل می داد، مخالف بودم.”(۲۲)
اشاره کوتاه به یک نکته ضروری به نظر میرسد و آن اینکه آنچه باعث به بن بست رسیدن دولت مصدق در مذاکره با قدرتهای جهانی شد و نتیجتاً بسیاری از مصائب و مشکلات اقتصادی داخلی و انحلال مجلس و سرانجام برکناری دولت را در پی داشت ، تعصبات افراطی برخی از نزدیکان و مشاوران دکتر مصدق در امتیازخواهی از قدرتهای جهانی بود و با وجود اینکه غالباً از سر شور میهن پرستی بوده ، ولی به علت عدم درک واقعیت در مناسبات بین المللی و عدم توجه به مشت خالی ایران در مواجهه با ابرقدرتها ، منجر به عدم پذیرش آخرین پیشنهاد مشترک آمریکا- بریتانیا و یا به عبارت صحیح تر پیشنهاد چرچیل – ترومن علی رغم میل باطنی دکتر مصدق به پذیرش این قرارداد شد (۲۳) که در زمان خود منصفانه ترین نوع قرارداد به شمار میرفت. و در نتیجه باعث اتحاد جهانی علیه دولت ملی ایران گردید . غافل از اینکه تا پیش از آن ، حمایت سیاسی و اقتصادی ایالات متحده از دولت دکتر مصدق ،یکی از عوامل پیروزی دولت ایران در صحنه های بین المللی و قبولاندن ملی شدن صنعت نفت به جهانیان بود که قابل انکار نیست و البته نه تنها وابستگی دولت ایران به امریکا محسوب نمی شود بلکه حکایت از درایت سیاسی و موقعیت شناسی دولت وقت ایران می کند . اما عدم پذیرش پیشنهاد مذکور از سویی منجر به مخالفت دولت ایالات متحده در پرداخت وام به دولت ایران شد که به شدت در مضیقه مالی بود و از سوی دیگر راهیابی حسین مکی به هیئت نظارت بر اندوخته اسکناس ، دکتر مصدق را سخت از استیضاح دولت( در مورد انتشار و استفاده بیش از ۳۰۰ میلیون تومان اسکناسی که دولت بدون مصوبه قانونی به منظور پرداخت حقوق کارمندان خود به کار گرفته بود) بیمناک ساخته بود(۲۴) .
می بینیم که شکست اقتصادی دولت مصدق پیش از شکست سیاسی و در واقع زمینه ساز اصلی شکست سیاسی بوده . بنابراین چنگ انداختن به ریسمان بیگانگان برای توجیه شکست دولت ملی ایران ، تنها پاک کردن صورت مسئله و تحقیر ملی است . حتی ملی کردن صنعت نفت ایران باعث محدود شدن سهم ایران از سهام ۱۶ درصدی ایران از منافع خالص مطابق قرارداد دارسی از کل شرکت نفت ایران و انگلیس( که شامل ۵۹ شرکت تابعه و یک شرکت مادر بود و در کشورهای زیادی از جمله در عراق ، لیبی ، کویت و قطر فعال بوده) ، به تنها سهم نفت ایران می شود .گرچه این درصد سهام در قرارداد ۱۹۳۳ به ۲۰ درصد سود خالص سهام قابل پرداخت به سهامداران کمپانی به اضافه حق الامتیاز ایران بر اساس ۴ شلینگ در هر تن ، تغییر یافت . و در مجموع از لحاظ اقتصادی به ضرر ایران تمام شد . اما از نقطه نظر سیاسی یک پیروزی بزرگ برای ملتهای ضعیف محسوب می شد.
مخالفان داخلی مصدق ، به محوریت مکی – بقایی- کاشانی در مجلس و همینطور عده ای در دربار و نیروهای نظامی ، تمام همّ وغمّ شان از ۹ اسفند ۱۳۳۱ تا ۲۵ مرداد ۱۳۳۲ ، همسو کردن شاه با ضدیتی بود که خود به صورت فردی یا گروهی با مصدق داشته اند و چنانچه دیدیم تا پیش از انحلال مجلس نتوانستند شاه را قانع کنند که اقدامی علیه مصدق صورت دهد. در این میان شاه آخرین فردی است که متقاعد به پایان دادن به کار دولت مصدق می شود و البته نه به خاطر منافع و اغراض این آقایان.
سخن آخر اینکه مصدق به علت بری بودن از فساد مالی و سیاسی و پرچمدار بودن در مبارزه با استعمارگران ، به حق امین و معتمد قاطبه مردم ایران بوده و به همین جهت است که هر کس با او به مخالفت برخواسته در نظر مردم عامل و کمک رسان اجنبی خوانده شده که البته این طرز قضاوت صحیح نیست زیرا این دلیل کافی برای زیر پا گذاشتن حق اشخاص در امکان مخالفت با یکدیگر نمی تواند باشد و حتی همسویی مواضع مخالفین داخلی مصدق با دشمنان خارجی او لزوماً دلیل بر عامل بیگانه بودن آنان نیست . وباید پذیرفت که ۲ اشتباه مهلک دکتر مصدق ، اولی در نپذیرفتن پیشنهاد مشترک انگلیس و امریکا و دومی عدم درخواست انحلال مجلس از شاه و رجوع به رفراندوم ، بهانه کافی به همه مخالفان داخلی و خارجی وی داد که در سرنگونی اش یکپارچه شوند . در حالی که پیش از این دو اشتباه ، امکان ساقط کردن دولت این محبوبترین نخست وزیر مشروطه به مخیله هیچکدامشان خطور نمی کرد.
(1) ” شاه،مصدق،سپهبد زاهدی” ، عسگری ،نور محمد، استکهلم : آرش ، 2000 .
(2) مجله فصل کتاب، صدیقی، دکتر غلامحسین، در باره انحلال مجلس و رفراندوم ، لندن، سال 1370، ص 312
(3) صدیقی، دکتر غلامحسین، اظهارات در کتاب “مصدق در محکمه نظامی”، بزرگمهر،جلیل، تهران : تاریخ ایران ، 1363 ، جلد دوم، صص 629 و 630.
صدیقی :” از دست خط اعلیحضرت همایون شاهنشاهی به هیچ وجه اطلاع نداشتم و در هیات دولت هم دست خط اعلیحضرت همایونی مطرح نشد”
(4) “خواب آشفته نفت”،موحد، محمد علی، تهران: نشر کارنامه ، 1378 ،ص 722 .
5) The Ambassador in Iran (Henderson) to the Department of State . Top secret. Niact. Tehran, April 15, 1953.
(6) “اطلاعات”، 9 اسفند 1331 .
(7) اسناد وزارت خارجه انگلستان، اف-او104565/371 ،از طرف روتنی، 1 مه 1953 .
(8) “اطلاعات”، 6 اردیبهشت 1332 .
(9) “اسناد سخن می گویند “، رجائی، احمد علی و مهین سروری ، جلد دوم ، تهران : انتشارات قلم، 1383، ص 1168 ، 17 ژوئیه 1953 .
به نقل از کتاب “نیروهای مذهبی بر بستر حرکت نهضت ملی”، رهنما،علی ،تهران : گام نو ،1384 .
(10) “خاطرات و تألمات مصدق”، مصدق،محمد، تهران: علمی،1365 ، ص 267 .
(11) “اطلاعات”، 21 اسفند 1331 .
(12) “اطلاعات”، 23 اسفند 1331 .
(13) “اطلاعات”، 27 فروردین 1332 .
(14) “اطلاعات”، 30 فروردین 1332 .
(15) “اطلاعات”، 27 تیر 1332 .
(16) “خاطرات نورالدین کیانوری”، تهران : انتشارات اطلاعات ، 1371،ص 265 .
(17) “مأموریت برای وطنم”، پهلوی، محمدرضا شاه، تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب،1348 ، ص 166 .
(18) “خاطرات و تألمات مصدق”، ص 211 .
دکتر مصدق : “دشمن قرآن باشم اگر بخواهم بر خلاف قانون اساسی عملی کنم و همچنین اگر قانون اساسی را نقض کنند و رژیم مملکت را تغییر دهند من ریاست جمهور را قبول نمایم”
(19) همان ، ص 272 .
دکتر مصدق : “همه می دانند که عصر روز 27 مرداد دستور اکید دادم هر کس حرف از جمهوری بزند او را تعقیب کنند و نظر این بود که از پیشگاه اعلیحضرت همایون شاهنشاهی درخواست شود هر قدر زودتر به ایران مراجعت فرمایند . چنانچه ممکن نباشد شورای سلطنتی را تعیین فرمایند که کارها متوقف نشود و جریان طبیعی خود را طی نماید …”
(20)” ضد کودتا” ، کرمیت روزولت .
Roosvelt, Kermit, Countercoup : the struggle for control of Iran (New York.McGraw-Hill, 1979)
pp.196-197 & pp.200-205
(21) “خاطرات و تألمات مصدق”، ص 294 .
(22) “مجله فصل کتاب”، لندن، سال 1370، ص 309 .
(23) خاطره دکتر فواد روحانی به نقل از رادیو فردا:
http://www.radiofarda.com/content/o2_rahravan_mehr/24206891.html
حتی بعد از اینکه چرچیل یا (انتونی)ایدن (وزیر خارجه بریتانیا) با آیزنهاور گفت و گو می کنند و می گویند که آقا! فایده ندارد. باید مصدق را از حکومت برانداخت. آیزنهاور اما می گوید ما باید یک شانس دیگر هم به دکتر مصدق بدهیم.
«بعد از آن، پیشنهادی به دولت دکتر مصدق می شود که آن پیشنهاد مشترک، می توانست قابل قبول دولت ایران باشد. یعنی آن پیشنهاد مغایر با موضوع ملی شدن صنعت نفت نبود. به طوری که آقای فواد روحانی درکتابش با ذکر جزئیات در مورد این پیشنهاد نوشته است، در ابتدای امر دکتر مصدق موافق پذیرش این پیشنهاد بود.
فواد روحانی در بیان این خاطره می گوید که ما هم در شرکت ملی نفت شیرینی و میوه گذاشتیم تا این ماجرا را جشن بگیریم و قرار بود ما برویم و آخرین مشورت را با دکتر مصدق بکنیم و آن نظر نهایی را اعلام کنیم.
«خانه دکتر مصدق به شکلی بود که فقط دو اتاق داشت. در یک اتاق می خوابید و اتاق دوم هم حکم اتاق انتظار را داشت و معمولاً کسانی که می خواستند با او ملاقات کنند در آن منتظر دیدار می نشستند. آقای روحانی می گوید که ما در همان اتاق انتظار نشسته بودیم که دیدیم دو نفر از انجا آمدند بیرون. از آنها اسم نمی برد اما من برداشت کردم که این دو نفر آقایان (مهندس کاظم) حسیبی و (دکتر سیدعلی) شایگان (از نزدیکترین رایزنان دکتر مصدق) بوده اند. اینها نظر او را تغییر می دهند، و می گویند که آقا شما کجای کارید؟ چه جور فکر می کنید؟ اینها (انگلیسها) باز هم می خواهند سر ما کلاه بگذارند. و از این قبیل حرف ها…
«فواد روحانی می گوید ما که وارد شدیم دیدیم نظر مصدقی که دیروز با پذیرش پیشنهاد مورد نظر موافقت کرده بود و آن روز قرار بود با ما آخرین پاراف را بکند و ما موضوع را اعلام کنیم، تغییر کرده و مساله به هم خورد. و کار به مرحله یی رسید که دیدیم آمریکاییها به جایی رسیدند که در برابر انگلیسی ها لنگ می اندازند.»
(24) “خاطرات و تألمات مصدق”، ص 191 .
