پایا راستگونیا
در یکی از خبرها وضعیت صادرات و واردات کالاهای غیر نفتی در سال گذشته گزارش شده بود . آمار ارقام مطرح شده در این خبر حکایت از آن داشت که ایران هنوز در این زمینه ها با موازنه منفی صادرات در برابر واردات روبرو است . بر اساس ارقام مطرح شده در این خبر (به نقل از روزنامۀ ابرار اقتصادی) ایران در برابر حدود ۲۶ میلیارد دلار(۲۶۳۲۷ میلیون دلار) واردات ، در حدود ۶۴ میلیارد (۶۴۳۶۴ میلیون دلار) صادرات داشته است .
بنابراین ارقام تراز بازرگانی ایران در سال گذشته با کسری روبرو بوده است . و این نشان دهندۀ وابستگی بلا منازع هنوز همان این کشور به درآمده های حاصل از فروش نفت خام است . به رغم تمام شعارها و وهیاهویی که مدام و بی وقفه از سوی حکومت هر روز در بوق و کرنا می شود . و طرح ها و برنامه های توسعۀ اقتصادی که در دوره های مختلف چه در دولت فعلی و چه در دولت های پیشین در این ارتباط مطرح گشته است .
امروز بر کسی پوشیده نیست که از ناکار آمدی سیستم اقتصادی و فراتر از آن ، سیستم سیاسی ، که سر منشإ نابه سامانی هم در ساختار اقتصادی و هم در سازمان اجتماعی است ، می توان به عنوان مهمترین و عینی ترین علت وضع موجود نام برد . هرچند و صد البته نه به عنوان تنها و شاید مهمترین . در این زمینه باز می توان ساعت ها وشاید روزها در مورد مسائل و مصائب ریشه ای فرهنگی و اجتماعی که سر رشتۀ همۀ این کاستی هاست به بحث و بررسی نشست . زیرساختارهایی از ارزشها و هنجارهای اجتماعی که در مجموع کاراکتر وشخصیت کلی اجتماعی امروزی جامعۀ ایران را تشکیل می دهند .
در این زمینه یکی از مسائلی که مبتلابه جامعۀ ایران ، البته به مانند بسیاری دیگر از جوامع بوده است ، دور بسته و باطلی است که بین جامعه یا دست کم بخشهای قابل توجهی از آن و حکومتها شکل گرفته و به باز تولید وضع سابق در هر دو حوزه انجامیده است . در این تحلیل مسلم است که باید اندکی از تئوریهای مبتنی بر توطئه پنداری و بند و بست مسائل و فرافکنی آنها به عوامل خارجی و بیرون از میدان دور شد . چه در نهایت خود این مسأله در صورت واقعیت و عینیت داشتنش در گسترده ترین و در برگرفته ترین حالت تنها می تواند به عنوان معلولِ علل اصلی درون ذاتی در جامعه قلمداد گردند و نه صد البته علت آن .
در نهایت باید در صدد حل معضلات اساسی درون ساختاری گشت که اسباب ضعف و نابسندگی اوضاع چه در ارتباط با همۀ مسائل درونی جامعه و چه از جهت رویارویی و کاستی موازنه با قدرتهای ذی نفوذ خارجی بوده اند . عبارتی است از منتسکیو که قدرت نگه دارندۀ قدرت است . ما در نهایت نخواهیم توانست علی رغم همۀ ضعف ها و کاستی های بر طرف ناشدۀ داخلی خویش از موضع این ضعف های هنوز برجا ماندۀ خویش با قدرت های جهانی روبرو شویم .
بر طبق معیارهای امروزی یکی از مهمترین شاخصه های قدرت در عرصۀ بین المللی ، قدرت اقتصادی و توان رقابت در این عرصه است و نه صرف هیاهو و رجزخوانی هل من مبارز طلبیدن سیاسی .
اما در کنار همۀ عواملی که می توان به عنوان عوامل تأثیر گذار در وضعیت نابسندۀ کنونی نام برد . از جمله عوامل فرهنگی و اجتماعی که جای کنکاش بسیار و تدبیر و چاره جویی مبسوط طلب می نمایند ، می باید از یک عامل عینی و علنی در زمینۀ خاص اقتصادی نام برد و آن نفت و نقش آن در پیشرفت یا عقب ماندگی و خوشبختی یا شوربختی ماست .
همیشه عادت بر این بوده است که از نفت ، این کالای بلاشک ارزشمند ، به عنوان یک ثروت ملی و به اصطلاح معروف طلای سیاه نام برده شود ، و مبالات بسیاری از جهت برخوردار بودن ایران از این ثروت ارزشمند وجود داشته است . تأثیر نفت در دنیای امروز و وابستگی به آن در همۀ عرصه های حیات مادّی امروز در تمامی جوامعی که دیگر سرنوشتشان به سان زنجیری در هم گره خورده است غیر قابل انکار و تردید است . و این وابستگی شاید به همین علت در آینده خطر خیز باشد . همچنان که در گذشته و حال نیز جهان و به خصوص کشورهای وابسته در عرصۀ بین المللی از خطرات و مضرات آن بر کنار نبوده اند . اما در هر حال این نکته نیز امروز غیرقابل رد و انکار است که در کشورهایی چون ایران با ساختار اجتماعی ، اقتصادی و خصوصاً سیاسی ، نفت با اهمیت بلاشکی که داراست به همان اندازه در ایجاد و به عبارت صحیحتر تجدید و تشدید وضعیت حاکم موجود در این کشورها دخیل بوده و به سان شمشیری دو لبه عمل کرده است .
وجود منابع کلان و ارزش اقتصادی بالای آن همواره در طی سالهایی که از اکتشاف ، استخراج و سرانجام فروش آن می گذرد . در کنار همۀ تأثیراتی که از جهت تأمین چرخۀ اقتصاد کشوری چون کشور ما داشته است . دارای دو پیامد عمده در حیات سیاسی و اجتماعی ما در دو جهت و حوزه بوده است . وجود در آمدهای کلان و به عبارتی باد آورده و سهل وصول نفت ، از یک سو دولت ها را در برابر ملت استغنا بخشیده و به دولت هایی به همین سبب غیر مسئول و ناوابسته به ملت و اراده و اختیار آنها بدل نموده است . چرا که به خلاف بسیاری از کشورهای دارای دولت پاسخگو و مسئول ، دولت در ادارۀ امورات خویش در کشورهای نفت خیز هیچ وابستگی اقتصادی و مالی از جهت برآوردن امورات خویش احساس نمی نماید . با وجود در آمدی که از راه فروش نفت حاصل می آورد در حالی که سهم چندان قابل توجهی از نیروی انسانی در این چرخۀ اقتصادی دخیل نبوده اند ، خود هر آنچه را خواهد انجام داده و چندان التفاتی به مقدرات ضروری بر نهاده از سوی مردم نخواهد نمود . به علاوه حجم گسترده و در هم پیچیده ای از فساد اقتصادی و مالی ، به جهت هم حجم بالای در آمد حاصله و هم عدم نظارت مردمی از طریق نهادهای ذی ربط در این زمینه ها، بسط و گسترش می یابد . استبداد البته پیش از این موجود در کشوری این چنینی ، قدرتی مضاعف یافته و بی پروا از نیازی که می باید به طور طبیعی در حوزۀ اقتصادی به مردم می داشت بیش از پیش مستبدانه عمل خواهد نمود .
تأثیر دوم که البته قابل انفکاک از مورد پیشین نخواهد بود ، به تأثیر نفت در حیات اجتماعی و اقتصادی ملت ها باز می گردد . به اصطلاح عامیانه می توان گفت که درآمدهای نفتی به نوعی بی خیالی در مردم دامن خواهد زد . بدیهی است که از جهت کلان اجتماع ، اعم از دولت و ملّت وجود در آمد نفتی باعث گردیده است که جامعه چندان نیازی به تکاپو در جهت بر آوردن معاش خویش در کشاکش رقابت ها و هم آوردیهای طبیعی حیات مادی احساس ننماید . وجود نفت تدبیر و آینده نگری را مخشوش نموده است . طبیعی است که ما آسودگی نسبی امروزی را از تنازع طبیعی مادی و اقتصادی به آینده نیز تسرّی خواهیم داد و چندان دغدغه ای در این خصوص در خویش احساس نخواهیم نمود . آینده ای که شاید در آن نفت از جملۀ منابع در آمد ملی به شمار نخواهد رفت و ما ناگزیر باید به د نبال تدابیر حیاتی دیگری باشیم .
پیدایش نفت در کشورهایی که مسبوق به داشتن ساختارهای ناکار آمد اجتماعی وسیاسی بوده اند. بدیهی است که به جهت ماهیت ذاتی این کالا، به تشدید نابسامانی اجتماعی و به خصوص در بعد سیاسی به تشدید وباز آفرینی یا استمرار استبداد خواهد انجامید ، چنانچه همین پیشینه و سابقه وجه تمایز کشورهایی چون ایران است از برخی از محدود کشورهای دیگر که از در آمدهای نفتی در اقتصاد خویش بهره می برند و در همان حال از مضرات برشمرده در فوق نیز بر کنار هستند.
جامعه رنگین کمان
