یادداشتی از ابراهیم هرندی بر تازه ترین کتاب شکوه میرزادگی

میراث فرهنگی و طبیعیِ ایران در دورانِ جمهوری اسلامی

عنوانِ این یادداشت، نامِ آخرین کتاب خانم شکوه میرزادگی، شاعر، نویسنده و بنیانگذارِ بنیاد میراث پاسارگاد است، که بتازگی منتشر شده است. کتابی آموزنده و پُراز اطلاعات ارزنده ای که گاه خواننده را با ناباوری کلافه می کند و او را به این پرسش می رساند که چرا؟ چرا و چگونه گروهکی طالبانی، این گونه امکان یافته است که وانهادِ فرهنگ و تمدنی کهن را با خیال آرام، با شیوه ای سیستماتیک ویران کند؟ چرا این چگونگی آنگونه که باید، در رسانه های ایرانی خبرساز نمی شود تا واکنش مردم را کارساز کند؟

 “میراث فرهنگی و طبیعیِ ایران در دورانِ جمهوری اسلامی”، کتابی با شش بخش در275 صفحه در قطع رقعی ست. هر بخش از این کتاب، دربرگیرنده ی چندین مقاله از نوشتارهای خانم میرزادگی ست که نویسنده هر یک را در واکنش به مناسبتی زمانمند در 14 سال گذشته نوشته است. از اینرو، این کتاب را گواهینامه ی بُره ای از تاریخ ویرانی پیشینه ی فرهنگ و تمدن و هنر و زیستبومِ ایران در چند دهه ی گذشته نیز می توان دانست. اگرچه هر مقاله درباره موضوعی، رویدادی و یا واکنش به خبرِ ناگواری است، اما آنچه همه ی آن مقالات را بهم پیوند می دهد، دغدغه و نگرانی نویسنده ی کتاب برای میراث فرهنگی و طبیعی ایران است. نویسنده در نخستین مقاله کتاب یادآور می شود که؛

 “توجه به گذشته و تاریخ و فرهنگ و هویت ایرانی که از دل انقلاب مشروطیت بیرون آمد، سبب شد که ما از اولین کشورهایی باشیم که حتی قبل از آن که در سال 1945 سازمانی بنام یونسکو، که نام دیگرِ بخش آموزشی و فرهنگی سازمان ملل متحد است، تشکیل شود، و قبل از آن که توجه به حفظ میراث فرهنگی و تاریخی ملت ها و کلاً بشریت در کنوانسیون های مختلف آن مطرح و مورد توجه و تصویب جهانی قرار گیرد، دارای سازمان هایی برای حفظ میراث فرهنگی شدیم.

در سال هزار و سیصد و یک، یعنی 1923 میلادی، اولین نهاد نیمه دولتی فعال در زمینه ی میراث فرهنگی به نام انجمن آثار ملی در ایران بوجود آمد.” (ص 14).

 از اینرو، به گمانِ نویسنده ی کتاب، “یکی از بزرگترین هزینه هایی که مردم ایران به این انقلاب پرداخت کردند، در ارتباط با میراث فرهنگی، تاریخی و طبیعی سرزمین مان است.”هزینه ای جبران ناپذیر که سبب شده است که خانم میرزادگی، با برپایی بنیاد میراث پاسارگاد، در پی کشیدن آژیر خطر برای جهانیان باشد و هشدار دهد که بخشی از میراث فرهنگی و طبیعیِ یکی از تاریخی ترین فلات جهان در خطر ویرانی و نابودی ست.

از دیدگاهی، میراث فرهنگی و طبیعیِ ایران، را می توان روایتِ بخشی از ستیزِ میان کهنه و نو، که ستیزی بزرگ و پُرنما در تاریخ ایران در دو سده گذشته بوده است، دانست. این ستیز، جنگ میانِ دو نگرش در کشور ماست، کلنجارِ دامنه دارِ سنت گرایانِ مذهبی و نوگرایان ایرانی که بر همه ی رویه ها و سویه های زندگی ما و گوشه ها و پوشه های تاریخ مان سایه انداخته است. در این کتاب، نویسنده از نگرشی که بربنیادِ ارزش های مدرن استوار است، شاهدِ ویرانی و نابودی پدیده هایی ست که از دیدگاه ویرانگران آن ها، “چندی خرابه کهنه و اشیاء بی ارزشِ گبران آتش پرست در دورانِ جاهلیت”، پنداشته می شود. یکی میراث گذشته را نمادها و نمایه های تمدن کهن خویش می داند و آن ها را گواهینامه ی تاریخ و تمدن و هویت خود می پندارد و بدان ها می بالد و دیگری نمادِ وجود نگرشی کفرآمیز. دشمنی حکومت های ایدئولوژیک، با نمادهای تمدن های پیشین، از آنروست که سردمداران آن ها، خوش می دارند که تاریخ را از نو بنویسند. دیکتاتورها، تاریخ را تحریف می کنند، اما ایدئولوگ ها، آن را بازنویسی می کنند، تا ردِ پای ناهمکیشان خود را از آن پاک کنند. آورده اند که در زمانی که مامون، خلیفه ی عباسی در قاهره بود، هر روز برای تمرین تیراندازی به پای مجسمه ی ابولهول می رفت و با پرتابِ تیر و نیزه و سنان، چهره ابولهوال را هدف می گرفت. چون از او درباره آن کار پرسیدند، گفت؛ هدفِ اصلی نابود کردن نماد طاغوت و بدست آوردنِ ثواب آخرت است و… البته اندکی هم تمرینِ تردستی در تیر اندازی. این گونه است که اگر پیروان نگرش های کهنه و نو، وانهادهای باستانی را گنجِی گرانبها نیز ببینند، یکی محتویاتِ آن را برای فروش در بازارِ آنتیک فروشان می خواهد و دیگری برای نمایش در موزه ایران باستان. در پیوند با میراث طبیعی نیز، یکی درخت را هیزم تر می بیند و دیگری نمادِ زندگی و نیکی.

داستانِ پیدایشِ این دوگانگی از این قرار است که هنگامی که در چهار دهه ی پیش، گروهی تهیدست، ساده انگار و ناآگاه، که از روستاها و دوزخی ترین بخش های شهرهای بزرگ، تکبیرگویان، آسیمه سر و پرخاشگر، خود را به کاخ های سعدآباد و نیاوران و ویلاهای دور و بر آن ها رساندند و در آنجاها جا خوش کردند، پس از چندی، دل بریدن از آن “مکان های شریف” را دور از انصاف دانستند. پس فتوا دادند که “امروز حفظ نظام از اقامه نماز هم مهمتر است”. یعنی که جای ما خوب است و دیگر کاری به این که در اسلام سیاست و حکومت و کشورداری و علم و این ها هست یا نه، نداریم.” چنان شد که امروز خانم میرزادگی، ناباورانه و دردمندانه می نویسد که؛ “بی خبری و پرت بودن رئیس این موزه ایران باستان در مورد شناخت آثارِ تاریخی آنقدر بود که ایشان گم شدنِ سنجاق مفرغی بی نظیر لرستان را که در جریان برگزاری نمایشگاه “هفت هزار سال هنر ایران” ، ناپدید شد، بی اهمیت خوانده و گفت، ” هزاران هزار از این سنجاق ها را می شود با قیمتی کمتر از هزار دلار در مغازه های پاریس پیدا کرد!”

تمدن پایاندادِ کشش ها و کوشش های هماره ی مردم ِ هر سرزمین با فرهنگ و زیستبومشان است. هر جا که این سه پدیده، یعنی انسان و فرهنگ و زیستبومِ اش، با هم پیوندی کارا دارند، انسان، از جهان جانوری دور می شود و بسوی آرمان های انسانی اش نزدیک. هرجا نیز که این پیوند گسسته می شود، انسان و جامعه از تمدن و فرهنگ جدا می شود و بسوی توحش می گراید. “تمدن”، پیوندی الاکلنگی با “توحش” دارد و هرچه این یک کاهش می یابد، آن دیگری افزایش می یابد. هرچه انسان، شناخت بیشتری از زیستبوم خود داشته باشد و دارای فرهنگی که پاسخگوی نیازهای زیستی آن زیستبوم است، باشد، بیشتر و بهتر می تواند بر زیستگاه خود چیره شود و پیوندی سازگارتر با آن داشته باشد و آن زیستبوم را در راستای آرمان های خویش، بسازد. اما هرچه با زیستبوم و فرهنگِ سازگار با زیستگاه خود،  بیگانه تر باشد، به پرتگاه نابودی طبیعی و فرهنگی خود نزدیکتر. هرگاه و هرجا نیز، که توحش به دایره ی قدرت نزدیک می شود، به دشمنی با نمادهای تمدن برمی خیزد و آن ها را نابود می کند. نمونه های روشنی از این چگونگی، منفجر کردن مجسمه های بودا در بامیان، بدست طالبان  و ویرانیِ بناهای باستانی در سوریه بدست داعشیان است. برگردیم به کتاب.

 هر مقاله از کتابِ میراث فرهنگی و طبیعیِ ایران، داستانی پر آبِ چشم است. از داستان فروشِ بناهای میراث فرهنگی برای ساختن هتل و کارخانه تا ساختنِ، “قدمگاهِ مقام معظم رهبری، مدظله العالی” در یزد بنام گسترشِ میراث فرهنگی و با بودجه ی آن سازمان! با آن که برخی از مقالات این کتاب را پیش تر در نشریات فارسی زبان خوانده بودم، اما خواندنِ کتاب را بسیار آموزنده و خواندنی یافتم. بدبختانه ما در روزگاری زندگی می کنیم که سیاست زدگی چنان بر ذهن و زبانمان سایه افکنده است که پروای پرداختن به موضوعاتی مانند فرهنگ و طبیعت را نداریم و آن را در رده بالای فهرست گرفتاری های کشورمان نمی پنداریم. اکنون دیریست که بوم وبرشناسان خبرِ خطرِ ویرانی بازگشت ناپذیرِ طبیعت فلات ایران را به بانگ بلند، فریاد کرده اند. امروز اهل فن، برآن اند که دیگر دیر شده است و بسیاری از جلگه ها و رویدشت های ایران از گیاه و جانور خالی شده اند و روند بیابانی شدن بخش های بزرگی از ایران شتابی فزاینده گرفته است.

کتاب را که می بندم، به نیمه ی روشن ماه نگاه می کنم که در دور دستی آنسوی پنجره، سر از توده ابرِ سیاهی بیرون آورده است و آرام و رام و روشن، در خُنَکای آسمانِ شب، بسوی فردا روان است. به نیمه ی روشنِ ماه خیره می شوم و از آن می آموزم و با خودم بی واژه می گویم، تا درآسمان فرهنگِ ایران، کسانی ماننده شکوه هستند، که با کوشش ها و پیگیری های بی پایان نما و بی مزد و بی منتِ خود، خاری در چشمانِ واپسگرایانِ ویرانگر ایران اند، می توان و باید امیدوار بود.

   ………….

ناشر کتاب:

http://www.hands.media/books/?book=cultural-and-natural-heritage-of-iran