جمال صفری
…کتابخانه مجلس درهمان دوره سوم با همّت ارباب کیخسرو وهمکاریهای محمدعلی فروغی (ذکاءالملک) آقا شیخ ابراهیم زنجانی، میرزاسیدحسن خان پورفرزانه، حاجی میرزا رضاخان (دکتر رضا افشار)، سیدنصرالله تقوی، در دو اتاق تو در تو در قسمت شرق حوضخانه، با برپایی چند قفسه چوبی، توسط مرحوم حسین پیرنیا (موتمن الملک) افتتاح شد و پس از مدتی در سال ۱۳۰۴ خورشیدی با ساختن کتابخانه ای نسبتاً معتبر در شرق مجلس و گزیدن مرحوم یوسف اعتصام الملک آشتیانی به ریاست آن، دوره نوین فعالیّت خود را آغاز کرد و به صورت رضایت بخشی درآمد که اکنون یکی از معتبرترین کتابخانه ها و مراکز تحقیقاتی ایران به شمار می رود…
ارباب کیخسرو، مؤسس کتابخانه شورای ملی و پی گیری دکتر مصدّق، درپای گیری آن و چگونگی قتل ارباب کیخسرو به دست عوامل رضا خان
در این فصل به حذف فیزیکى ارباب کیخسرو شاهرخ، نمونه ای بارز از تروریسم دولتى در عصر پهلوى اول بود، اشاره کرده ام و اما ناصر تکمیل همایون درمقاله ای درماهنامه بخارا تحت عنوان « پی گیری دکتر مصدّق ، در پای گیری کتابخانه و مطبعه مجلس» می نویسد: ازآغاز تأسیس نظام پارلمانی در جهان، برای آگاهی نمایندگان )اشراف و عوام( به اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی و انواع قوانین و مقررّات، در گوشه ای از ساختمان، جایگاهی برای نگهداری کتب و رسائل و روزنامه ها و دیگر اسناد و مدارک ایجاد گردید و به مرور به صورت مرکز اسناد و کتابخانه های معتبر درآمد و هم اکنون کتابخانه های مجالس بسیاری از کشورها (انگلستان و فرانسه ) و کنگره های جهان از نوع با ارز شترین کتابخانه ها و پایگاه حفظ و حراست اسناد و مدارک سیاسی واقتصادی و فرهنگی (آرشیو) به شمار می روند.
در ایران نیز پس از برپایی نظام مشروطیّت، درهمان مجلس اوّل، نیاز به این امر پارلمانی و فرهنگی محسوس گردید و برای نخستین بار مرحوم دکتر ولی الله خان نصر که سوابق علمی و مطالعات سیاسی داشت (رئیس مدرسه علوم سیاسی)، در دهم شوال ۱۳۲۵ قمری )آغاز دومین سال پارلمانی ایران) در مذاکرات مجلس به لزوم تأسیس «کتابخانه » بدینسان اشاره کرد:
«چون مرا برای کمیسیون لوایح قانونی و معارف معیّن کرده اند، لازم است این عرض را بکنم که در همه جا پارلما ن ها یک کتابخانه مخصوصی دارند که در آن از تمام معاهده نامه ها و قانون نامه های دول هست. اینجا هم لازم است که همچو کتابخانه ای دایر شده از کتب فقهیه و معاهده نامه ها و کدهای متّمم موجود باشد اگر این کتابخانه مرتّب نشود قوانین ما درست تنقیح نمی شود» (۱)
تذکًر مرحوم ولی الله خان نصر، مورد تأئید نمایندگان مجلس قرار گرفت، حتی مرحوم وکیل التّجار منضم کردن یک «قرائتخانه » به کتابخانه مزبور را به منظور استفاده بیشتر مراجعه کنندگان، پیشنهاد کرد.(۲ )
در دوره اول مجلس، نه تنها از چگونگی کتابخانه آگاهی زیادی در دسترس پژوهشگران قرار ندارد، بلکه بر پایه یکی از مقالات سید حسن تقی زاده اطعّال حاصل می شود که پس از واقعه شوم کودتایی «یو م التوپ ۱۳۲۶ قمری » به دستور محمّد علی شاه زمانی که قزاّ ق ها و سربازان سیلاخوری و سواران کشیکخانه خاصّه (سواران شاهی) به سرکردگی لیاخوف روسی به مجلس حمله کردند، بسیاری از اسناد و مدارک و اوراق ارزشمند پارلمان ایران( گونی گونی ) به غارت برده شد، به احتمال زیاد در میان آنها کتابهایی هم بوده است.( ۳ )
پس از خلع و اخراج پادشاه مستبد (محمّدعلی شاه قاجار)، دوره دوّم مجلس شورای ملّی افتتاح شد ودر تاریخ ۲۶ ذیحجه الحرام ۱۳۲۷ قمری ( ۱۷ دیماه ۱۲۸۷ ش) به هنگام تصویب ماده ۱۳۵ نظامنامه داخلی مجلس شورای ملّی، نام کتابخانه به عنوان «یکی از دوایر شعبۀ اداری مجلس » مطرح گردید. شادروان ا رباب کیخسرو شاهرخ ( نماینده واجب التعظیم زردشتیان کشور در مجلس شورای ملّی) در دیباچه فهرستی که برای کتابهای فرانسوی زبان تهیه کرده، چنین آورده است:
« از آغاز افتتاح مجلس شورای ملّی در دوره دوم که حقیر یکی از نمایندگان بودم و در تمام آن دوره از طرف مجلس برای اداره کردن امور اداره مباشرت مجلس ] کارپردازی[ انتخاب شده بودم. چنانکه در بودجه های پیشنهادی به مجلس متذکّر می شدم. همان آرزوی تأسیس و ترتیب کتابخانه به وضع صحیح داشتم. لکن متأسفانه از کثرت کارهای اداری و ادای تکالیف نمایندگی و علّت قلّت مالیّه مملکت. فراغت و سعادت موفق شدن به این مقصود حاصل ننمودم. بعد از انفصال مجلس در سال ۱۳۳۰ ]قمری[ که به امر دولت مسئوولیت کلیه امور اداری مجلس برعهده حقیر ماند در هفتم ربیع الٌاول ۱۳۳۰ به طرف اروپا و چین و ژاپن رهسپار شدم.» (۴)
بدی نسان تا سال مزبور ( ۱۲۹۰ خورشیدی) کتابخانه و قرائتخانه ای به وجود نیامد و دوره فترت دوم و سوم مجلس شورای ملّی به پایان رسید.
◀ نشانه های عملی تأسیس کتابخانه
محقّق فاضل آقای دکتر حسن باستانی راد در کتاب بهارستان (که هم اکنون به زیور طبع آراسته می شود)؛ و نگارنده توفیق خواندن آن را پیش از انتشار داشتم، چنین آورده است:
« در طی دوره دوم قانون گذاری، و دومین دوره فترت، به دستور ارباب کیخسرو که مؤسس کتابخانه مجلس بود،« دفاتر و اسناد تحریرات » مجلس زیرنظر اداره مباشرت مجلس که وی رئیس آن بود بازنگری و اسناد آن تنظیم و طبقه بندی شد. دفاتر و اسناد چه در دوره اوّل و چه در دوره دوم لاک ومهر و در قفسه ها جمع آوری شد در واقع این زمان نخستین دوره تنظیم و طبقه بندی، اسناد مجلس بود و می تواند نقطه آغازین تأسیس مرکز اسناد مجلس به شمار آید. به تعبیری اگر چه فترت مجلس روند قانو نگذاری را متوقّف کرد امّا مجالی داد تا این اقدام مهّم فرهنگی صورت پذیرد. درست است که پیش از این در نهادهایی مانند اوقاف و دربار (کاخ گلستان) تلاشهایی برای نگهداری اسناد وقفی و حکومتی شده بود، امّا بایگانی اسناد مجلس فراگیر بود و به اسنادی خاصّ محدود نمی شد. از دیگر سو باید توجّه داشت که اسناد مجلس پس از یک بار بمباران در «یوم التوپ » و دو آتش سوزی ویران کننده بازمانده اند.(۵ )
در واقع حرکت سازنده پدیدارشدن کتابخانه را باید از دورۀ سوم مجلس دانست و خدمات ارباب کیخسرو در این امر فرهنگی بسیار چشمگیر بوده است. خود وی در جلسه دوازدهم دوره سوم ( ۵ ربیع الثانی ۱۳۳۳ ) با دقت تمام بیان کرده است «سیصد و نود تومان و دو هزار و پانصد دینار بابت خرید دویست و سه جلد کتاب از کتابخانه میرزا ابوالحسن خان جلوه برای مجلس… یکصد و بیست و هشت تومان و پنج هزار و یک شاهی برای ساخت قفسه های کتابخانه، و صحافی کُتب و نیز پانزده تومان و دو هزار و هفتصد دینار برای خرید سایر کتب»(۶ )
این بیان علاوه بر کاردانی، دقّت نظر و پاکدستی وی را نشان هم می دهد.
ارباب کیخسرو کتابخانه مجلس و کتابهای آزاد در دوره فترت را چنین توضیح داده است:
« در موقع انفصال مجلس بیش از ۵۱ جلد کتاب در مجلس وجود نداشت. پس از انفصال، ۲۰۲ جلد کتب معروف مرحوم میرزا ابوالحسن جلوه بعد که به مساعدت آقای حاجی سیدنصرالله آن معامله سرگرفت. بعد نیز به معیّت معزی اّلیه آقای مخبرالسلطنه را ملاقات و تقاضا نمودیم کتبی را که آقای احتشا م السّلطنه برای کتابخانه ملّی به ایشان سپرده شد، به جهت کتابخانه مجلس بدهند و در ۱۵ شعبان برابر با هشتم اسد سیجقان ئیل ۱۳۳۰ موازی یکهزار و نود و یک جلد کتب فرانسه، فارسی، عربی، ترکی، انگلیسی، و آلمانی و روسی تسلیم و رسید دریافت نمودند. موازی ۵۰ جلد نیز بعداً خریداری شده که جملگان بانضمام آنچه از سابق بوده تاکنون موازی ۱۳۹۴ جلد کتب موجود است.(۷)
بر کتابهای یاد شده کتابهای دیگری نیز افزوده شد و تا سال ۱۳۷۴ خورشیدی شمار اهداکنندگان کتب از احتشا م السلطنه تا شیخ کاظم معزّی دزفولی به ۲۱ فقره رسیده است(۸)
و تا همان سال ۵۰۰ / ۱۶ نسخه خطی و ۰۰۰ / ۱۵۷ کتاب چاپی و بسیاری از اسناد تاریخی، تابلوهای نقاشی و عکس در کتابخانه یاد شده نگهداری شده که در حال حاضر فزونی چشمگیری یافته است و کتا بها و مجلٌات و فهرست های انتشار یافته، چگونگی تحولاّت کتابخانه مزبور را نشان می دهد.(۹)
◀ شکل گیری کتابخانه و تنظیم نظام نامه
کتابخانه مجلس درهمان دوره سوم با همّت ارباب کیخسرو وهمکاریهای محمدعلی فروغی (ذکاءالملک) آقا شیخ ابراهیم زنجانی، میرزاسیدحسن خان پورفرزانه، حاجی میرزا رضاخان (دکتر رضا افشار)، سیدنصرالله تقوی، در دو اتاق تو در تو در قسمت شرق حوضخانه، با برپایی چند قفسه چوبی، توسط مرحوم حسین پیرنیا (موتمن الملک) افتتاح شد و پس از مدتی در سال ۱۳۰۴ خورشیدی با ساختن کتابخانه ای نسبتاً معتبر در شرق مجلس و گزیدن مرحوم یوسف اعتصام الملک آشتیانی به ریاست آن، دوره نوین فعالیّت خود را آغاز کرد و به صورت رضایت بخشی درآمد که اکنون یکی از معتبرترین کتابخانه ها و مراکز تحقیقاتی ایران به شمار می رود.
اداره مباشرت مجلس نخستین نظا منامه تفصیلی کتابخانه مجلس را در هفت ماده (از ۶۳ تا ۶۹ ) تدوین کرد، امّا ارباب کیخسرو که انسانی دانش دوست ومنصف و با فضیلت بود به نوشته دکتر باستانی داد:
« این نظامنامه را کافی ندانست و درسال ۱۳۰۳ شمسی به درخواست وی دکترمحمد مصدّ ق السلطنه که نمایندگی مجلس را داشت، نظامنامه جدیدی را درچهار فصل و ۲۷ ماده تدوین کرد که طی چند جلسه شور وبررسی درکمسیونی مرکب از کیخسرو شاهرخ و دکترمصدّق با حضورسلیمان اسکندری، سیدحسن تقی زاده، نصرت الدوله فیروز، سیدمحمّد تدّین، رضا افشار، عطاءالملک روحی در هفتم حوت (اسفندماه) ۱۳۰۴ به تصویب رسید. یک سال بعد نیز به همّت ارباب کیخسرو، نظا منامه داخلی کتابخانه به عنوان نظام نامه اساسی تهیه کرد و در پنج فصل و ۲۷ ماده توسط وی و رضا افشار و محمدولی اسدی تصویب شد.» (۱۰) نظام نامه داخلی «ویژه وظایف کتابدار و شرایط مراجعه به کتابخانه » است امّا نظامنامه اساسی کتابخانه مجلس شورای ملّی که امضای دکتر مصدّق (مصدق السلطنه) را دارد در ۲۷ ماده در چهار فصل (تشکیلات ) ۷ ماده( تنظیمات )ده ماده، دفتر سفارش دفتر کل، دفتر و فیش اشخاص، ذون، دفتر یادداشت، در محل کتب، در نمره گذاری فیش و فهرست به اضافه ( ۳بصره)ا ستفاده از کتابخانه (چهارماده( مواد مختلف (شش ماده) » (۱۱)
در باره تهیه متن نظا منامه اساسی کتابخانه مجلس شورای ملّی، ارباب کیخسرو نوشته است:
« اداره مباشرت کمیسیون از پنچ نفر از آقایان نمایندگان عظام تشکیل داد تا در اساس و تهیه نظا منامه آن بذل توجه فرمایند. در آن کمسیون، تهیه نظام نامه بر عهده حضرت آقای مصدّق السلطنه نماینده محترم و عضو آن کمیسون واگذار شد، مشارالیه نیز تحمّل زحمت و تهیه فرمود ه اند که در سواد مشخصًه موجودست» (۱۲ )
در پایان نظا منامه آمده است:
« مواد بیست و هفتگانه مرقومه در جلسات عدیده با حضور اعضاء کمسیون منتخبه از طرف اداره مباشرت مجلس با حضور مباشرین مطرح و در جلسه هفتم حوت ۱۳۰۳ با اتفاق آرا تصویب گردید.» (۱۳)
لازم به یادآوری است که دکتر مصدّق در دوره اوّل مجلس شورای ملّی از طرف مردم اصفهان به نمایندگی انتخاب شد امّا به علّت نرسیدن سن وی به حد نصاب نمایندگی ایشان مورد قبول واقع نشد. پس از بمباران «خانه ملّت » از سال ۱۳۲۶ تا ۱۳۳۳ قمری دکتر مصدق سرگرم تحصیل در فرانسه و سویس (نوشاتل)، مداوای مادر، تهیه رساله دکتری و جز اینها بود. پس از ورود به ایران تا برپایی مجلس پنجم در مشاغل دانشگاهی و حکومتی و وزارت، انجام وظیفه میکرد.
وی در انتخابات مجلس پنجم شرکت کرد، و به نمایندگی مردم تهران برگزیده شد و در مجلس به عضویت «کمسیون معارف » درآمد، در آن دوره ضمن مبارزه با عوامل ضدمشروطه )کودتاگران ۱۲۹۹ خورشیدی) با همگامی تنی چند از آزادیخواهان استقلا ل طلب مجلس، فرصت های لازم برای خدمات فرهنگی گسترده فراهم نیامد. وی در این مدت دو جزوه: حقوق پارلمانی در ایران و اروپا (برای آقایان محترم نمایندگان دوره پنجم تقنینیه) و اصول قواعد و قوانینی مالیه در ممالک خارجه و ایران قبل از مشروطیت و دوره مشروطیت و چهار مقاله در مجله آینده انتشار داد و به عنوان یک نماینده آگاه بیشتر شناخته شد.(۱۴ )
در دوره ششم با آنکه رضاشاه توسط قوای نظامی دست نشاندگان خود در انتخابات ایران دخالت کرد و آراء مردم را نادیده انگاشت، امّا در تهران چندتن ازرجال ملّی و آزادیخواه همانند مرحوم مدرّس، مستوفی المالک، مؤتمن الملک، دکتر مصدق و… به مجلس راه یافتند.
دکتر مصدّق به دلیل مطالعات و تألیفات خود نسبت به امور پارلمانی و چگونگی اداره آن و ساختار و تشکیلات آن نهاد جدید آگاهی زیادی داشت. شادروان ارباب کیخسرو با بصیرت کامل از وی خواست تا «تحمل زحمت فرموده » نظامنامه اساسی کتابخانه مجلس شورای ملّی ایران را تهیه نماید.
◀ مطبعه در کنار کتابخانه مجلس
یکی از کارهای مهّمی که مرحوم ارباب کیخسرو انجام داد تأسیس مطبعه ای بوده که بتواند برخی از مشکلات مجلس و کتابخانه را نیز مرتفع نماید. وی در مذاکراتی در جلسه ۱۷۰ دوم ذیعقده ۱۳۳۸ بیان می دارد: «در سابق آنچه لوایح و قوانینی که می گذشت، از برای طبع و توزیع، چاپخانه می رفت و به چاپ می رسید و چون مخارج زیادی به آن تعلّق می گرفت در صدد برآمدیم که چاپخانه خودمان داشته باشیم. سپس برای صرفه جویی در همین جا با ژلاتینی طبع و توزیع می شد که به این منتهی می شد که برای صرفه جویی در همینجا چاپ کنیم. ولی باید ملاحظه کرد که با این همه لوایح و قوانین راپورت کمسیون ها، فهرست عرایض که باید طبع و توزیع شود، برای تمام این کارها همان دو نفر هستند که سایر لوایح و قوانین را طبع و توزیع میکنند» (۱۵ )
ارباب کیخسرو در جلسه دیگری از مجلس (دوازدهم خرداد ۱۳۰۴ خورشیدی) به دنبال سخنان دکتر مصدّق بیان می کند:
« راجع به مطعبه که آقای مصدّق السلطنه شرح مبسوطی فرمودند، اوّل در قسمت آنچه که از قدیم بوده و در اینجا آورده شده است، در ابتدای دوره چهارم جز سه ماشین شکسته که اگر تقویم می کردند شاید بیش از سه چهار هزار تومان ارزش نداشت و قریب یک خروار هم حروف شکسته به ما دادند که با آنها نمی شد کار کرد و در نتیجه در همان ابتدا یک خروار حروف از خارج خریدیم تا توانستیم شروع به کار کنیم .»(۱۶)
دکتر مصّدق که هم در کار کتابخانه های مجالس صاحب نظر بود و هم در امور مالی مطبعه دقت نظر نشان می داد، در موردی از شادروان ارباب توضیحاتی را خواستار می شود و ارباب پاسخ می دهد:
فاما مبلغی را که آقای مصد ق السلطنه فرمودند، خودشان تصدیق می فرمایند که آن مبلغ تمام سرمایه نبوده و دربودجه هائی که به مجلس آمده و تصویب شده است یک مبلغ از آن برای خرید اثاثیه تشخیص داده شده بود و یک مبلغ هم جهت خرج بوده است. خرج که جزو سرمایه محسوب نمی شود بلکه در موازنه دخل و خرج به حساب می آید. که تمام اسناد
حاضر است که مفصلاً به عرض آقایان خواهد رسید. راجع به مطبعه مجلس خیلی صحبت در این مجلس شده است. خیلی اعتراضات از طرف دسته هائی که در مطابع ذ ینفع هستند شده است. البته بنده هم تصدیق می کنم که با دائر شدن مطبعه مجلس ضررهائی متوجه مطابع دیگر شده است، برای اینکه یک قسمت از کارهایی که باید به آنجا برود می آورند اینجا. این چیز تازه ای نیست که بنده حالا عرض کنم. هما ن روزی که وکلا رأی دادند می دانستند که این کار می شود. حالا هم می دانند اگر اقدامی مطبعه مجلس کرده، برحسب اراده خودش نبوده بلکه به موجب اسنادی است که در اداره مباشرت موجود است که به موجب مراسلاتی است که از طرف وزارت مالیه به اداره مجلس نوشته اند و در موقع خودش به عرض هیئت رئیسه رسیده است. و به موجب همان اسناد هیئت رئیسه تصویب کردند و بعد از اینکه بودجه را مجلس تصویب کرد اداره مباشرت اقدام نمود. بعلاوه ماشین هائی که ما تهیه کرد ه ایم قسمتی اش در سایر مطابع نیست. دوازده ماشین تمبر پست و ماشین کاغذ باندرل، این ماشین هایی است که بطرز جدیدی ساخته شده است و همین ماشین های قالب ریزی وخطک‌شی و ماشینهای دیگر که نظیر هیچ یک در ایران نبوده و نیست در هر صورت اداره مباشرت هر اقدامی که کرده است مطابق تصویب مجلس بوده است.
اما راجع به جرائم که آقای دکتر مصد ق السلطنه فرمودند که ایشان نامحرم بوده اند.
این موضوع در جلسه خصوصی هم مطرح شد و آقایان وکلاء حضور داشتند پس از صورت دادن به ایشان مضایقه نشده است. آقایان اعضاء کمسیون محاسبات اینجا تشریف دارند و تصدیق می فرمایند که هر وقت صورت خواسته اند تقدیم شده است فقط اختلافی که بین نظر آقای مصد ق السلطنه و اداره مباشرت واقع شد این بود که ایشان می خواستند که آن صورت را بالجزء چاپ کنیم و چون این مسئله جریمه وکلا بود آقایان و کلاء راضی نشدند که به آن رأی بدهند. صاحبان جریمه
می بایست رای بدهند تا اداره مباشرت اطاعت کند.(۱۷ )
◀سخن پایانی
اندیشه پدید آوردن کتابخانه (و مرکز اسناد و مدارک) در مجلس شورای ملّی ایران، همانند دیگر کشورهای جهان، امری مدنی و سنجیده بوده که نخستی نبار دکتر ولی الله خان نصر به آن اشاره کرد و نمایندگان فرهیخته مجلس آن روزگار با گزینش ارباب کیخسرو شاهرخ نماینده زردشتیان در مجلس و رئیس تدارکات و کارپردازی، در عملی شدن آن تلاشهای بسیار از خود نشان دادند و سرانجام با کوشش های علاقه مندانه ارباب کیخسرو کنار حوضخانه مجلس در دو هر اتاق، کتابخانه و مرکز اسناد کوچکی پدید آمد و مرحوم مؤتمن الملک رئیس مجلس آن را افتتاح کرد.
در مجلس پنجم و ششم که شادروان دکتر محمّد مصدق به نمایندگی مجلس شورای ملّی انتخاب شده بود، با آگاهی زیادی که در امر پارلمانی و ساختارهای اجتماعی و فرهنگی آن داشت، بی تردید به عنوان عضو کمسیون معارف، نسبت به کتابخانه مجلس و ایجاد نظم و مقررات دقیق در آن، مورد مشورت و گفت وگو قرار گرفت و ارباب کیخسرو از وی تقاضا کرد که نظامنامه اساسی درباره کتابخانه تهیه نماید.
دکتر مصدّق با علاقه مندی خاصی نظامنامه مزبور را در ۴ فصل و ۲۷ ماده فراهم آورد و پس از رایزنی با دیگر صاحبنظران مجلس، آن نظامنامه مورد تصویب قرار گرفت ایجاد چاپخانه برای مجلس از ضروریات بود که ارباب کیخسرو درآ ن باره نیز خدمات ارزند های از خود نشان داد.
دکتر مصدّق چند بار در مجلس درباره مطبعه مزبور و مسائل گوناگون، آن پرسشهایی به عمل آورد و ارباب کیخسرو با ارائه مدارک و اسناد و صورتهای مالی پاسخ های لازم را ارائه داشته است. از آن زمان بدین سو کتابخانه و مطبعه مجلس در فعالیت های مستمر و ثمربخش پارلمانی و مردمی قرار داشته اند و از ذخایر گرانبهای فرهنگی که میراث تاریخی ملٌت ایران است، پاسداری کرده اند و خدمات شایسته آن نهاد ملّی در سالهای اخیر جلوه بیشتری داشته که قابل قدردانی است و امید فراوان وجود دارد که یاد همه کسانی که در بر پا داشتن این موسسۀ عظیم فرهنگی و علمی کوشش کرده اند، جاودان نگاه داشته شود و به زبان خواجه شیراز
بدین رواق زبر جد نوشته اند به زر که جز نکویی اهل کرم نخواهد ماند (۱)
◀ کتابخانه مجلس چگونه شکل گرفت
دکتر حسن باستانی راد در بارۀ تاریخ شکل گیری کتابخانۀ مجلس تحقیقاتی کرده است که بدینگونه در اینجا در دسترس خوانندگان ارجمند قرار می گیرد: پیش از آنکه در مجلس شورای ملی کتابخانه و قرائت‌خانه‌ای تأسیس شود، قرائت‌خانه‌های چندی در تهران و دیگر شهرهای آن بنیان نهاده شده بود. با این همه، از همان زمان که مجلس بنیان گرفت، اندیشه ی تأسیس کتابخانه نیز در میان نمایندگان مورد مذاکره قرار گرفت. در دهم شوال 1325، 14 ماه پس از شکل‌گیری مجلس، دکتر ولی‌الله‌خان در مذاکرات مجلس وکلا را به تأسیس کتابخانه متوجه کرد:
«چون مرا برای کمیسیون لوایح قانونی و معارف معین کرده‌اند، لازم است این را عرض بکنم که در همه‌جا پارلمان‌ها یک کتابخانه ی مخصوصی دارند که در آن از تمام معاهدهنامهها و قانون‌نامه‌های دُوَل هست. اینجا هم لازم است که همچو کتابخانه ی دایر شده از کتب فقهیه و معاهدهنامهها و کُدها موجود باشد. اگر این کتابخانه مرتب نشود قوانین ما درست تنقیح نمی‌شود…»
وکیل‌التجار هم در آن جلسه ضمن تأیید گفته‌های دکتر ولی‌الله‌خان، منضم کردن یک قرائتخانه را به کتابخانه لازم دانست تا در آن روزنامه‌ها را برای مطالعه بگذارند. بر این اساس، تأسیس کتابخانه و قرائتخانه از مهمترین تشکیلات اداری مجلس بود که برای افزودن به آگاهی‌های نمایندگان از اوضاع و احوال روز، مطالعه ی قانون‌نامه‌ها، معاهده‌ها، و دسترسی به منابع قانون‌گذاری نیاز به آن به شدت احساس می‌شد؛ قاعدتاً بایسته بود که نمایندگان با چنین مسائلی آشنا شوند به ویژه آنکه شمار بسیاری از نمایندگان به واسطه ی پیشینه ی شغلی‌شان آگاهی چندانی از نهاد قانون‌گذاری و چند و چون آن نداشتند. حتی بسیاری‌شان از سواد خواندن و نوشتن بهره‌مند نبودند و می‌بایست در این زمینه نیز کتابخانه نقش سوادآموزی و آگاهی‌بخشی داشته باشد.
کتابخانه مجلس در آغاز برای استفاده ی نمایندگان از قانون‌نامه‌ها و معاهدات و مطالعه ی روزنامه‌ها و کتاب‌ها تأسیس شد که این رویکرد در بررسی نظامنامه ی کتابخانه بیان خواهد شد. اما به تدریج به ویژه در چند دهه ی اخیر کتابخانه به گونه‌ای فراگیر خدمات خود را ارائه می‌دهد. پژوهشگران از آن بهره ی فراوان می‌برند و همگان می‌توانند بی‌آنکه هزینه‌ای بپردازند از خدمات آن، به ویژه امکانات الکترونیکی بهره ببرند.
◀نخستین مرکز اسناد و نخستین کتابخانه ی رسمی
آنچه به فکر و مذاکره درباره ی تأسیس کتابخانه در میان نمایندگان دوره ی اول مجلس مطرح می‌شد، به قلم و قدم نرسید؛ در این باره قانون و نظامنامه‌ای تدوین نشد و پیِ کتابخانه‌ای استواری نیافت. با این همه مشروح مذاکرات مجلس که منشی‌های میرزا بنویس یادداشت می‌کردند، پاره‌ای از اسناد مجلس، یادداشت‌هایی مربوط به نمایندگان و صورت‌حساب‌ها و سیاق دستمزدهایشان به انضمام پاره‌ای از عرایض در مجلس نگهداری می‌شد. در برخی از منابع تاریخی آگاهی‌هایی درباره ی اسناد و اوراق دوره ی نخست مجلس شورای ملی ارائه شده است. به توپ بستن مجلس توسط نظامیان روسیه اسناد مجلس اول غارت شد و برخی از آنها سر از سفارت انگلیس درآورد. سید حسن تقی‌زاده در این باره آگاهی‌های ارزشمندی ارائه کرده است:
«وقتی که مجلس شورای ملی اولی هدف توپ شد و تمام اثاثه و دفتر و باقی اشیاء و اوراق بهارستان معرض غارت قزاق‌های لیاخوف و سربازان سیلاخوری و سواران کشیک خاصه (سوارانِ شاهی) گردید و در ضمن اشیاء و اسباب دیگر مقداری هم اوراق و به اصطلاح آن زمان دوسیه و کارتن بردند و این اوراق متفرق شد، قریب سه چهار کیسه یا جوال پر از اوراق هم سربازان کشیک دم درِ سفارت انگلیس که به رسم آن زمان چاتمه و قراول در مدخل سفارت داشته و مستحفظین سفارت دولت خارجی بودند در ضمن اشتراک در غارت مجلس و خانه ی ظل‌السلطان (عمارت وزارت معارف کنونی) و خانه ی ظهیرالدوله (که گویا روز بعد از توپ بستن مجلس آنجا را نیز توپ بسته و غارت کردند)، همراه آورده بودند، اتاشه ی نظامی سفارت انگلیس کپیتن (بعدها کولونل)، استوکس … از اشتراک سربازان مستحفظ سفارت در غارت متغییر و برآشفته شده، سربازها را جواب داد و رفتند و کیسه‌های پر از اوراق در سفارت ماند و به وزارت جنگ نوشت که یک دسته دیگر سرباز که در امر غارت شرکت نکرده باشند، برای کشیک سفارت بفرستند. اوراق مزبور همه از غارت دفتر مجلس بود و سفارت آنها را بر متحصنین مشروطه‌طلب سفارت عرضه کرد که اگر می‌خواهند بردارند ولی پس از ملاحظه ی قسمتی معلوم شد اوراق دفتری و عریضه‌جات مردم و صورت‌حساب و غیره است و کسی حاضر نشد آنها را با خود به منزل ببرد و از عاقبت آن اوراق اطلاعی ندارم».
ماده ی ۱۳۵ نظامنامه ی داخلی مجلس شورای ملی مبنی بر تأسیس کتابخانه به عنوان یکی از ادارات مجلس در ۱۶ ذی‌الحجه ۱۳۲۷، یک و نیم ماه پس از افتتاح دومین دوره ی قانون‌گذاری به تصویب رسید. پیشنهاد بنیانگذاری کتابخانه و پیگیری برای افتتاح آن توسط ارباب کیخسرو شاهرخ، و با تلاشهای بی‌وقفه ی او به انجام رسید. اما این مهم در سال ۱۳۳۰ ق. به نتیجه رسید و در سالهای فترت قانون‌گذاری در میانه ی دوره ی دوم و سوم مجلس شورای ملی تأسیس کتابخانه عملی شد. ارباب در دیباچه ی فهرستی که بر کتابهای فرانسه زبان در مخزن کتابخانه نوشته است در این باره چنین یادآوری کرده است:
«از آغاز افتتاح مجلس شورای ملی در دوره ی تقنینیه، که حقیر یکی از نمایندگان بودم و در تمام آن دوره از طرف مجلس برای اداره کردن امور اداره ی مباشرت مجلس انتخاب شده بودم، چنانکه در بودجه‌های پیشنهادی به مجلس متذکر می‌شدم، هماره آرزوی تأسیس و ترتیب کتابخانه به وضع صحیح داشتم. لکن متأسفانه از کثرت کارهای اداری تکالیف نمایندگی و علت قلت مالیه ی مملکت، فراغت و سعادت موفق شدن به این مقصود حاصل ننمودم».
در طی دوره ی دوم قانون‌گذاری و دومین دوره ی فترت، به دستور ارباب کیخسرو که مؤسس کتابخانه ی مجلس بود، «دفاتر و اسناد تحریرات» مجلس زیر نظر اداره ی مباشرت مجلس که وی رئیس آن بود، بازنگری و اسناد آن تنظیم و طبقه‌بندی شد. دفاتر و اسناد، چه در دوره ی اول و چه در دوره ی دوم لاک و مهر و در قفسه‌ها جمع‌آوری شد؛ در واقع، این زمان نخستین دوره ی تنظیم و طبقه‌بندی اسناد مجلس بود که میتواند نقطه ی آغازین تأسیس مرکز اسناد مجلس به شمار آید؛ به تعبیری اگرچه فترتِ مجلس، روند نهاد قانون‌گذاری را متوقف کرد، اما مجالی داد تا این دو اقدام مهم فرهنگی صورت پذیرد. درست است که پیش از این در نهادهایی مانند اوقاف و دربار (کاخ گلستان) تلاشهایی برای نگهداری اسناد وقفی و حکومتی شده بود، اما بایگانی اسناد مجلس فراگیر بود و با اسنادی خاص محدود نمی‌شد، از دیگر سو باید توجه داشت که اسناد مجلس پس از یک بار بمباران مجلس در «یوم‌التوپ» و دو آتش‌سوزی ویران‌کننده باز مانده‌اند.
ارباب کیخسرو را نخستین کتابدار این کتابخانه و کوشش‌های او را مهمترین عامل در تداوم اقدامات و خدمات این نهاد فرهنگی دانسته‌اند. از نخستین اقدامات برای تأسیس کتابخانه، خرید قفسه و کتاب برای آن بود که در گزارش ارباب به مجلس سوم توضیحی درباره ی آن ارائه شده است:
«سیصد و نود تومان و دو هزار و پانصد دینار بابت خرید دویست و دو جلد کتاب از کتابخانه ی میرزا ابوالحسن خان جلوه برای مجلس، … یکصد و بیست و هشت تومان و پنج هزار و یک شاهی برای ساخت قفسه‌‌های کتابخانه و صحافی کتب و نیز، پانزده تومان و دو هزار و هفتصد دینار برای خرید سایر کتب [هزینه شد]».
◀نظامنامه ی کتابخانه
پیش از آنکه نظامنامه ی مستقلی برای کتابخانه ی مجلس تهیه شود، در دو ـ سه آغازین فعالیت آن مطابق با ماده ی ۹ نظامنامه ی داخلی مجلس (مصوب سوم ذیقعدۀ ۱۳۲۹)، کتابخانه زیر نظر رئیس مجلس و اداره ی مباشرتِ مجلس اداره می‌شد. به تدریج که فعالیت کتابخانه گسترش یافت، اداره ی کتابخانه فزون بر امور گسترده و پر دردسر اداره ی مباشرت مجلس باعث شد که نظامنامه‌ای ذیل شرح وظایف و عملکرد اداره ی مباشرت برای کتابخانه تدوین شود. از آنجا که ریاست هر دوی این اداره‌ها بر عهده ی ارباب کیخسرو بود، نخستین نظامنامه ی تفصیلی کتابخانه ی مجلس را وی در مواد ۶۳ تا ۶۹ نظامنامه ی اداره ی مباشرت مجلس تدوین کرد که مشتمل بود بر این مواد:
«ماده ی ۶۳: عمده وظایف مشارالیه (کتابدار) ضبط اصل قوانین است و باید تحت نمره ی مخصوص باشد که در استخراج دچار اشکال نشود.
ماده ی ۶۴: سایر کتب مثل قوانین، دارای نمره ی مخصوص خواهد بود.
ماده ی ۶۵: استخراج از کتب یا قانون بعد از تحصیل اجازه از رئیس دفتر به موجب قبض چاپی مخصوصی است که کتابدار از نماینده اخذ می‌نماید.
ماده ی ۶۶: استخراج کتاب یا اصل قانون با اجازه مخصوص باشد.
ماده ی ۶۷: کتابخانه مخصوص نمایندگان است.
ماده ۶۸: کتب کتابخانه به هیچ وجه از مجلس نباید خارج شود.
ماده ۶۹: اشخاصی که کتابی به کتابخانه تقدیم میکنند، قبض رسید به امضاء اداره ی مباشرت دریافت میکنند.
◀ تدوین نظامنامه توسط مصدق به درخواست ارباب کیخسرو
در این نظامنامه وظایف کتابدار به خوبی مشخص شده است. اما بعدها ارباب کیخسرو این نظامنامه را کافی ندانست و در سال ۱۳۰۳ ش به درخواست وی، دکتر محمد مصدق‌السلطنه، که نمایندگی مجلس را داشت، نظامنامه ی جدیدی را در چهار فصل و ۲۷ ماده تدوین کرد که طی چند جلسه شور و بررسی در کمیسیونی مرکب از کیخسرو شاهرخ و دکتر مصدق، با حضور سلیمان اسکندری، سید حسن تقی‌زاده، نصرت‌الدوله فیروز، سید محمد تدین، رضا افشار و عطاءالملک روحی در هفتم حوت (اسفندماه) ۱۳۰۴ به تصویب رسید. یک سال بعد نیز به همت ارباب کیخسرو، نظامنامه ی داخلی کتابخانه به عنوان نظامنامه ی اساسی، تهیه شد که در پنج فصل و ۲۷ ماده توسط وی و رضا افشار و محمد ولی اسدی به تصویب رسید.
در جلسه ی ۶۴ دوره ی سیزدهم مجلس شورای ملی (۲۸ خردادماه ۱۳۲۱)، دوباره نظامنامه ی کتابخانه مورد بررسی نمایندگان قرار گرفت و بر سر اینکه بایستی کتابهای این کتابخانه به امانت داده شود یا نه، مذاکراتی مطرح شد. کتابخانه از آن پس نیز به همان نظامنامه پایبند بود چنانکه در بخش بعد توضیح داده می‌شود، رؤسای کتابخانه و واقفان کتب همواره در راستای تکمیل گنجینه ی آن و استفاده ی کاربران در محلِ کتابخانه کوشیدند.
◀اداره ی کتابخانه و اهدای کتاب
با خرید کتابهای میرزا ابوالحسن خان جلوه و قفسه برای کتابخانه، مجلس شورای ملی در سال ۱۳۳۰ ق (۱۲۹۰ ش)، صاحب کتابخانه شد؛ تا این زمان فقط اسناد آرشیو می‌شدند و کتابخانه‌ای که روزگاری دکتر ولی‌الله خان ضرورت تأسیس آن را برمی‌شمارد، هنوز پدید نیامده بود.
تأسیس کتابخانه ی مجلس شورای ملی از مهمترین اقدامات فرهنگی است که در مجموعه بهارستان انجام گرفت. ارباب کیخسرو شاهرخ تلاش زیای نیز برای سروسامان دادن به اوضاع کتابخانه ی مجلس انجام داد و این راه تنی چند از نمایندگان مجلس مانند میرزا نصرالله تقوی، دکتر رضا افشار و شیخ ابراهیم زنجانی به او یاری کردند. به گونه‌ای که تنها در سال ۱۳۳۰ ق، ۱۰۹۱ جلد کتاب به زبان‌های فرانسه، فارسی، عربی، انگلیسی، ترکی، آلمانی و روسی متعلق به میرزا محمودخان علامیر احتشام‌السلطنه، از رؤسای دوره‌های یکم و دوم مجلس، توسط مخبرالسلطنه هدایت به کتابخانه ی مجلس هدیه شد. احتشام‌السلطنه بعدها نیز در سال ۱۳۰۲ ش، ۷۹۸ جلد کتاب به کتابخانه هدیه کرد و از دیگر سو گنجینه ی غنی این کتابخانه، مشتمل بر اسناد و نسخ خطی، با خریداری یا هدیه گرفتن کتابهای دیگری رونق گرفت. معتبرترین مجموعه ی اهدایی به کتابخانه از سید محمدصادق طباطبایی بوده است که شامل ۱۴۳۸ جلد نسخه ی خطی و ۱۷۰۵ جلد چاپی بود.
از آن پس نیز مجموعههای چندی از کتابهای خطی، چاپ سنگی و چاپ سربی به کتابخانه ی مجلس اهدا شد و از آن میان مجموعه‌هایی که تا سال ۱۳۷۲ اهدا شدند:
مجموعههای پارسیان هند (۲۷ جلد)، میرزا عبدالغفار نجم‌الدوله/ نجم‌الملک (۴۵۴ جلد)، ناصرالدوله مجید فیروز (۶۳۶۸ جلد)، حاج سید عبدالجواد لالانی (۱۱۶ جلد)، کتاب‌ها، یادداشت‌ها و نامه‌های سید جمال‌الدین اسدآبادی توسط دکتر اصغر مهدوی (۵۶۸ جلد و ۴۳۵ نامه)، حاج میرزا یحیی امام جمعه خوئی تهرانی (۵۹۸ جلد)، دکتر احمد متین دفتری / اعتضاد لشکر/ متین‌الدوله (مجموعه‌ای از اسناد و مدارک مالی دوره ی قاجاریه و دفتر رقبات ناصری)، حاج سید نصرالله تقوی (۹۱۵ جلد)، محمدحسن رهی معیری (۲۳ جلد خطی، ۱۶۵۵ جلد چاپی و لوازم شخصی او)، جعفر سلطان القرائی (۴۲۲ جلد)، هلاکو رامبد (۴۶ جلد خطی و ۲۲۷ جلد چاپی)، نورالدین امامی (۳۱۷ جلد چاپی)، محتشم نوری (۲۵۲۶ جلد چاپی، ۱۱۷ سند و ۵۹۹ روزنامه)، غلامحسین سرود (۱۴۷ جلد خطی، ۴۱۴۶ جلد چاپی)، نورالدین مدرسی چهاردهی (۲۱۸ جلد چاپی)، کریم کشاورز (۹۲۱ جلد چاپی به زبان روسی و لاتین)، علی‌اکبر پروانه (۲۴۲۳ جلد چاپی)، عبدالحمید معرفت (۱۴۵ جلد چاپی)، خاندان معزی دزفولی/ شیخ کاظم دزفولی (۴۲۰ جلد خطی، ۷۳۳ جلد چاپی).
اداره و سامان‌دهی کتابخانه ی مجلس از سال ۱۲۹۰ ش. تا کنون، مرهون خدمات این افراد به عنوان رئیس کتابخانه بوده است:
ارباب کیخسرو شاهرخ از ۱۳۳۰ ق/ ۱۲۹۰ ش، یوسف اعتصامی (اعتصام‌الملک) از ۱۳۰۵، ابراهیم شریفی از ۱۳۱۶، دکتر تقی تفضلی از ۱۳۴۶، خانم فخری راستکار از ۱۳۴۷، محمد شهدادی از ۱۳۵۳، عبدالحسین حائری از ۱۳۵۴، غلامرضا فدایی عراقی از ۱۳۷۴، محمدعلی احمدی ابهری از ۱۳۷۷، احمد جلالی از ۱۳۸۵، رسول جعفریان از ۱۳۸۷.
اهدای کتاب به کتابخانه مجلس به سان گذشته تداوم دارد و از دیگر سو این کتابخانه از مراکز واسپاری انتشارات و اسناد سازمان ملل بوده، و بر این اساس انتشارات و اسناد سازمان ملل به سه زبان انگلیسی، فرانسه و عربی به کتابخانه مجلس اهدا می‌شود.
در سالهای اخیر فعالیت کتابخانه ی مجلس رشد چشمگیری داشته است که آن را می‌توان در این‌گونه خدمات برشمرد؛ بنیان نهادن ساختمان جدیدی در جنوب خیابان نخشب/ شریف رضی (زیر مسجد سپهسالار)، کوشش برای تهیه ی نسخه ی الکترونیکی از نسخه‌های خطی و چاپ سنگی و سربی و روزنامه‌های یکصد و پنجاه سال اخیر در ایران، خرید نسخه‌های خطی و چاپی، خرید مجموعههای عکس و تصویر از مؤسسات و اشخاص، فهرست‌نویسی، بازخوانی و تهیه ی نسخه ی الکترونیک از اسناد در مرکز اسناد مجلس، مرمت گسترده ی نسخه‌های خطی، به کار گماردن شمار زیادی از دانشجویان رشته‌های تاریخ و کتابداری در مرکز اسناد و کتابخانه، بهره‌گیری از پژوهندگانِ عرصه ی تاریخ برای پژوهش درباره ی اسناد مجلس و انتشار دستاوردهای تحقیقی آنها، انتشار نامه ی بهارستان و فصلنامه ی پیام بهارستان به گونه‌ای جدید و با تعداد بی‌شماری از مقالات تاریخی و ادبی، برگزاری نشست‌های تخصصی پیرامون تاریخ مجلس و تحولات تاریخی ایران در یک سده ی اخیر، بنیانگذاری و افتتاح موزه ی مجلس شورای اسلامی، ارائه ی خدمات گسترده ی الکترونیک در پایگاه اینترنتی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس.
◀ مطبعه ی مجلس
کتابخانه ی مجلس از سال ۱۳۳۰ ق. تاکنون، گذشته از گردآوری گنجینه‌های خطی، کتب چاپی، روزنامه‌ها، اسناد، نقشه‌ها، لوازم و ابزار آموزشی، امکانات نگهداری و مرمت نسخه‌های خطی، کوشش‌های بسیاری در راستای چاپ و نشر کتاب داشته است. مجلس از همان دوره ی نخست به فکر انتشار روزنامه بود که این اقدام مهم برای انتشار اخبار درون مجلس و بیرون آن با تأسیس روزنامه مجلس زیر نظر سید محمدصادق طباطبایی، به عنوان نخستین روزنامه ی عصر مشروطه به نتیجه رسید. آن روزنامه را مطبعه ی دولتی (چاپخانه خورشید) چاپ میکرد و مجلس بعدها چاپخانه‌ای را به نام مطبعه ی مجلس، زیر نظر کتابخانه دایر کرد که گذشته از انتشار منظم روزنامه ی مجلس و صورت مذاکرات مجلس در روزنامه ی رسمی کشور، کتابهای بسیاری از رجال علمی را در زمینه‌های گوناگون انتشار داد. چاپخانه ی خورشید تا ۱۸ محرم ۱۳۲۵ در خیابان ناصریه (ناصر خسرو) بود. از آن پس به لاله‌زار منتقل شد و به نام «مطبعه ی مجلس» درآمد.
ارباب کیخسرو در سال ۱۳۰۰ ش. زمینه‌های تأسیس چاپخانه ی جدیدی را در مجلس فراهم کرد. وی در یادداشتهای خود از گزارشی که به نمایندگان چهارمین دوره ی قانون‌گذاری درباره ی تأسیس مطبعه ی مجلس ارائه کرده چنین می‌نویسد:
«نظر به اینکه در دوره‌های سابق مجلس، مطبوعات مقدماتی مجلس با ژلاتین چاپ می‌شد و به علاوه اغلب وسایل آن از حیث گرانی و کمی مقدور به فراهم کردن نبود، و برای مجلس شورای ملی مطبوعات ژلاتینی زیبندگی نداشت و نظر به اتحادی که برای گرانی قیمت مطبوعات در بین اولیای مطابع شده بود و نظر به اینکه از مطبعه ی مفصله ی دولتی جز چند پارچه آهن چیزی باقی نمانده بود، و روز به روز رو به نابودی می‌رفت و از خیلی نظرات دیگر، نقل بقیۀ‌السیف مطبعه ی دولتی را به عمارت مجلس شورای ملی لازم دیدم، علیهذا در کابینه ی آقای سپهدار اعظم و مجدداً در کابینه ی آقای قوام‌السلطنه متذکر شدم، تصویب گردید و بعد از افتتاح مجلس شورای ملی، با صواب‌دید هیئت محترم رئیسه به تعمیر و تغییر شکل ساختمان آن پرداخته و در تاریخ ۱۲ سرطان ۱۳۰۰ ماشین‌آلات را نقل نموده، به تهیه ی قسمتی از نواقص پرداخته و فعلاً به طوری که عملیات آن را ملاحظه فرموده‌اید در جریان و موسوم به مطبعه ی مجلس شورای ملی می‌باشد و تکمیل آن تا حدی که بتواند رفع تمام حوایج ادارات دولتی را نیز بنماید، موکول به پیشنهاد بودجه و توجهات آقایان نمایندگان محترم است.»
ارباب کیخسرو در دیماه ۱۳۰۴ به آلمان رفت و چند دستگاه چاپ را خرید تا با دستگاه‌های چاپ سربی قدیمی جایگزین کند. او به همراه خود دو متخصص چاپ را آورد که یکی به نام موسیو موزر برای چاپ تمبر و باندرول و دیگری به نام موسیو برکه برای نصب ماشینهای جدید در چاپخانه فعالیت خود را آغاز کردند. با این اقدام، ا این پس تمبر در مطبعه ی مجلس چاپ می‌شد و کشور از پرداخت هزینه ی گزاف چاپ تمبر در خارج رهایی یافت.
در طی این سال‌ها کریم آزادی مطبعه ی مجلس را زیر نظر ارباب کیخسرو اداره میکرد و پس از درگذشت ارباب، تا سال ۱۳۳۷ چند تن دیگر اداره ی آن را بر عهده گرفتند و در این سال با تأسیس چاپخانه ی دولتی، چاپ تمبر و اوراق بهادار از مطبعه ی مجلس جدا شد.
◀ تاریخچه ی ساختمان‌های کتابخانه
از دوره ی یکم قانون‌گذاری تاکنون، کتابخانه و مرکز اسناد مجلس، سه مرحله جابه‌جایی را در سه ساختمان تجربه کرده و امروزه ساخت ساختمان جدید کتابخانه در زمینی واقع در جنوب مسجد سپهسالار آغاز شده که چهارمین مرحله ی جابه‌جایی و ساخت کتابخانه به شمار می‌رود.
در آغاز، دفتر رئیس بازرسی مجلس و بایگانی آرشیو اداره ی مباشرت در سالن غربی عمارت (پس از ایوان ورودی، کنار تالار اصلی) و نزدیک به میدان بهارستان در جوار حوضخانه ی عمارت، قرار داشته است، جایی که امروزه راهروی موزه ی مجلس واقع شده و روی بناهای پیش از دوره ی سپهسالار و روی حمام عمارت بوده است. در همینجا ارباب کیخسرو، کتابخانه را هم تأسیس کرد و قفسه‌هایی که در سال ۱۳۳۰ ق. خریده بود در آنجا کار گذاشت و خود به عنوان نخستین کتابدار کتاب‌ها را فهرست‌نویسی کرد و در قفسه‌ها چید.
کتابخانه دو اتاق تو در تو بود و نمایندگان برای مطالعه به آنجا می‌رفتند. به منظور نوسازی عرصه ی میدان بهارستان در سال ۱۳۰۴ تا ۱۳۱۰ ش. بخش غربی عمارت را بازسازی کردند و در پی ساخت و سازهای دوره ی پهلوی به نام سردر ورودی عمارت تماشاچیان، خوانده شد که با آجرکاری‌های زیبایی رو به میدان بهارستان است. بایگانی اسناد در بخش زیرین این ساختمان باقی ماند و تا سال ۱۳۷۲ ش. یعنی یک سال پیش از آتش‌سوزی آذرماه ۱۳۷۳، آرشیو اسناد مجلس در اینجا بود که خوشبختانه در آن سال به بایگانی کتابخانه و بخشی از اسناد به ساختمان مجلس سنای سابق (در خیابان امام خمینی) انتقال یافته و از زبانه‌های آتش مصون ماندند. مطابق اسناد که در مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی موجود است مشخص می‌شود که برای زیباسازی بدنه ی شرقی میدان بهارستان، این ساختمان را در سال ۱۳۰۹ ش. تخریب کرده و تغییر چهره دادند.
بنای شرقی بهارستان، دومین محل کتابخانه است. چسبیده به کتابخانه ی قدیم، محل نگهداری مدارک و اسناد و در واقع دفتر مجلس بوده و بایستی نوعی آرشیو در کنار کتابخانه محسوب شود. از یک عکس منحصر به فرد چنین برمی‌آید که آن ساختمان، عمارت «پست و تلگراف مجلس شورای ملی» بوده که بعدها کارکرد دفتر یا آرشیو دفاتر و اسناد یافته است و چنان که پیش از این بیان شد، دکتر کردستانی مدتی را در آن کار می‌کرده و احتمال دارد که او در زمان وزارتش در پست و تلگراف آن را ساخته باشد. در استعفانامه ی ارباب کیخسرو از اداره ی مباشرت در سال ۱۳۰۳ ش.، اشاره شده که لوازمی برای شرکت تلفن ایران و مجلس از اروپا خریداری کرده که از مسیر شوروی بدون پرداخت هزینه ی گمرکی به ایران وارد خواهند شد. احتمال دارد که برخی از این لوازم مربوط به همین ساختمان بوده است و در یکی از این اسناد (به تاریخ ۱۳ آبان‌ماه ۱۳۰۴)، ارباب کیخسرو شاهرخ، فردی به نام میرزا سید احمدخان اعتبارالدوله که نماینده بوده را به ریاست مرکزی تلگراف معین کرده است. قاعدتاً کیخسرو به عنوان رئیس اداره مباشرت می‌توانسته رئیس تلفن‌خانه ی مرکزی مجلس را تعیین کند نه رئیس شرکت تلفن مرکزی کشور را. این نشانه‌ها کافی است تا سال ساخت و تجهیز ساختمان تلگرافخانه ی مجلس را هم‌زمان با ساخت کتابخانه دانست که بر پیشانی ایوان غربی آن روی سنگی مرمرین چنین نوشته شده است: «کتابخانه ی مؤسسه ۱۳۰۲ ش».
نمای جنوبی بنای تخریب شده ی تلگرافخانه، شبیه به نمای جنوبی کتابخانه (طاق و پنج‌دری بدون ایوان) بوده، به بلندی کتابخانه ارتفاع داشته و شیروانی و پنج طاق‌نما به مانند طاق‌های نمای کتابخانه، اما بدون ایوان، آرایش ظاهری آن را شکل می‌داده است. این بنا با دوازده پله در ضلع جنوبی از سطح حیاط مشترک بین عزیزیه و کتابخانه جدا می‌شد که این تعداد پله نشانه‌دهنده ی گودی آن حیاط است؛ حیاطی که امروزه بین کتابخانه ی قدیم و عزیزیه قرار گرفته است.
از بررسی وضع موجود پله‌های ورودی شمالی عزیزیه برمی‌آید که نخستین پله ی این کوشک، هم‌سطح با حیاط اختصاصی (اندرونی) بوده است. این حیاط به وسیله ی دیواری در جانب غربی آن، به طور کامل از فضای باز جلوی مجلس جدا می‌شده است. بدین سان، فضای باز اندرونی را برای سه عمارت عزیزیه، کتابخانه و عمارت تخریب شده ی پست و تلگراف، تشکیل می‌داده، که به ویژه مورد استفاده ی کتابخانه و دفتر و آرشیو مجلس بوده است.
کتابخانه ی قدیم مجلس را روی اتاق‌های کالسکه‌خانه ی اندرونی باغ میرزا حسین خان سپهسالار ساختند. عمارت کالسکه‌خانه عمارتی یک طبقه که نمای دیوار آن اجری با تزئین طاق و ستون بوده است. عمارت کتابخانه در سال ۱۳۰۲ ش. افتتاح شد و اکنون در شرقی‌ترین قسمت حیاط مجلس و درست روبه‌روی در اصلی قرار دارد، با ایوان و آجرکاری زیبایی رو به غرب، به این حیاط مرتبط می‌شده است. با تخریب بنای شرقی مجلس و برداشتن دیوار غربی حیاط اندرونی این بناها، عمارت عزیزیه و کتابخانه به صورت دو بنای منفرد در شرق عمارت مجلس در میانه ی فضای وسیعی از باغ و زمین‌های شرقی مجموعه ی بهارستان قرار گرفتند و به گونه‌ای بخش شرقی بهارستان از فضای بازتری برخوردار گشت.
این دگرگونی باعث شد که نمای شرقی عمارت مجلس به گونه‌ای در سادگی تمام با استفاده از سه طاق آجری در میانه ی دیوار، آرایش یابد در واقع این دیوار با نماهای جنوبی، شمالی و غربی عمارت مجلس همسان نبوده و به دور از آرایش ظاهری انجام گرفت. در گزارشی که ارباب کیخسرو شاهرخ در دوره ی چهارم، به مجلس ارائه کرد، اشاره‌ای شده است بر «عمارت خرابه سمت مشرق باغ شمالی که از آثار به توپ بسته شدن مجلس به یادگار مانده». این عمارت بعدها مرمت شد و با انجام تعمیراتی که در آن صورت گرفت به پیشنهاد و کوشش وی به کتابخانه مجلس تبدل شد.
در فاصله سالهای ۱۲۹۱ تا ۱۳۰۲ ش. در قسمت شرقی باغ بهارستان و در پشت کوشک عزیزیه، کتابخانه مجلس شورای ملی بنا شد که تحت نظر اداره ی مباشرت مجلس و شخص ارباب کیخسرو اداره می‌شد. سنگ‌نوشته ی مرمرین ورودی غربی کتابخانه، تاریخ ۱۳۰۲ ش. را نشان می‌دهد، اما در کتاب تاریخچه ی کتابخانه ی مجلس، تاریخ افتتاح آن ۱۳۰۴ ش. (۱۳۴۴ ق/ ۱۹۲۴ م) بیان شده است.
بنای طاق‌ها و نیم‌طاق‌های کتابخانه که بر فراز ستون‌های باریک و ظریف قرار گرفته‌اند یادآور آمیختگی طاق شبستان مساجد و نیم‌طاق‌های معماری کلیسایی اما به سبک گوتیک اروپایی در قرون وسطی (به ویژه در زیر طاق‌های سقف) است. این بنا که با ایوانی زیبا رو به مجلس خودنمایی می‌کند در واقع تداوم هنر و معماری دوره ی قاجار با وام‌گیری از عناصر هنری درون‌مرزی و برون‌مرزی را نمایان می‌سازد.
در سال ۱۳۴۴ ش.، بنای شرقی مجلس (عمارت پست و تلگرافخانه) که به محل دفتر مجلس تبدیل شده بود، تخریب شد. مطابق مدارک تاریخی و برخی تصویرها، می‌توان از قسمت‌های شرقی بنا یعنی از ضلع شرقی تا ساختمان قدیمی کتابخانه، که شامل حیاط شمالی عمارت عزیزیه و فضای باز غربی کتابخانه می‌شود، تصویری ذهنی را بازسازی کرد؛ این حیاط با دیواری (نرده‌ای) از دیگر بخش‌های باغ بهارستان و مجلس جدا می‌شده است که آن دیوار در اواخر دوره ی قاجاریه و اوایل دوره ی پهلوی ساخته شده بود و بعدها برچیده شد.
در دوره پهلوی دوم به دستور سردار فاخر حکمت رئیس مجلس، کتابخانه کنونی (شماره یک: مرکزی) در کنار دیوار حائل میان مسجد و مدرسه با باغ و عمارت بهارستان در زمینی به مساحت ۱۲۰۰ متر مربع در چهار طبقه بنا نهاده شد که عبارت است از تالارهای مطالعه، نمایشگاه، مخزن‌های کتب خطی، اهدایی، چاپی، عربی و فارسی، لاتین، نشریات ادواری و اتاق‌هایی برای کارمندان و محققان، تصحیح نسخه‌های خطی، واحدهای مرمت نسخ و اسناد، و بخش میکروفیلم. در سالهای اخیر نیز در دوره ی ریاست دکتر رسول جعفریان، بخش کتابهای دیجیتالی با تصویربرداری الکترونیک از نسخه‌ها، تلاشهای شایسته‌ای در ارائه ی خدمات نوین انجام داده است. همچنین، ساختمان دیگری برای کتابخانه ی مجلس در محدوده ی بهارستان و در کنار ساختمان کتابخانه ی مرکزی (شماره یک)، به دستور دکتر رسول جعفریان ساخته شده که قرار است بخشی از کتابخانه مرکزی به آنجا انتقال یابد. مدیریت کتابخانه بر آن است که در زمینی بیرون از محدوده ی بهارستان، ساختمانی جدید برای این مرکز فرهنگی ساخته و همه ی بخش‌های آن تجمیع شود.
کتابخانه ی قدیمی که نخستین کتابخانه رسمی و با شیوه ی کتابداری نوین در ایران به شمار می‌آید. امروزه در مجموعه ی کتابخانه‌های مجلس شورای اسلامی، به نام کتابخانه ی ایران‌شناسی (شماره دو) نامیده می‌شود و در کنار ساختمان عزیزیه که مدیریت مرکز اسناد (دفتر کار دکتر علی ططری) در آن قرار دارد، با فعالیت‌های چشمگیر، آرشیو تحقیقاتی اسناد مجلس است.(۲ )
◀ توضیحات و مآخذ:
* ارباب کیخسرو شاهرخ
ارباب کیخسرو شاهرخ (زادروز ۷ تیر ۱۲۵۴ کرمان، مرگ ۱۱ تیر ۱۳۱۹ تهران) (۱۳۱۹ -۱۲۵۳ ش)، «در طفولیت از داشتن پدر محروم گردید. تحصیلات مقدماتى را تحت توجه مادر خود در دبستان کرمان به پایان برد و در نه سالگى به تهران آمد و به ادامهى تحصیل پرداخت. سپس به بمبئى رفت و تحت حمایت و سرپرستى دینشاه به تحصیل مشغول شد. پس از پایان تحصیلات، از طرف انجمن اکابر صاحبان پارسى، به آموزگارى در کرمان منصوب شد. در این مدت به اصلاحات فرهنگى اقدام کرد. پس از مدتى از طریق مشهد و عشقآباد به روسیه رفت و بیش از یکسال در ادسا ماند، سپس به تهران آمد و جزو مدیران ادارهى ارباب جمشید بهمن درآمد. در دورهى دوّم، از طرف همکیشان خود به نمایندگى مجلس شوراى ملى انتخاب شد و جمعا یازده دوره نمایندهى زردتشتیان در مجلس بود.» (۱)« در سی سالگی در جنبش مشروطه شرکت داشت و از مشروطه‌خواهان بود. در زمان قرارداد ۱۹۱۹ ارباب کیخسرو در آمریکا بود و رهبری مخالفان قرارداد در خارج از کشور را در استکهلم و ایالات متحده برعهده داشت. در اواخر دوره احمد شاه در مقطعی انگلیسی‌ها پرداخت درآمدهای نفتی به دولت ایران را مشروط به «تشکیل کمسیون مالی» نمودند تا اختیار مالی ایران را به‌دست بگیرند. »(۲)
دکتر بوذرجمهر مهربه این مهم اشاره می نماید که : « نخست‌وزیر در این هنگام، حسن وثوق‌الدوله بود. نخست‌وزیر از ارباب کیخسرو خواست که گندم و غلات تهیه کند. وضع دشوار بود، وسیله‌نقلیه نبود. حسن مشیرالدوله، وزیر دارایی بود. ارباب کیخسرو در یادنامه‌ی(خاطرات) خود می نویسد؛ در زمان کوتاهی با عدم همکاری مسوولین، استعفا می‌دهد. در سال ۱۲۹۷ خورشیدی با پافشاری وثوق‌الدوله دوباره مسوولیت را می‌پذیرد ولی وثوق‌الدوله دراین زمان استعفا می‌دهد و مستوفی‌الممالک نخست‌وزیر می‌شود.ارباب کیخسرو از مجدالدوله و سردار کل غلات می‌خرد. در بازار آزاد، گندم بسیار گران شده بود. مردم در سختی بودند، تیفویید هم در تهران شیوع یافته بود.
احمد شاه در این هنگام انبار گندم بزرگی داشت. ارباب ناچار شد نزد او برود. احمد شاه می‌خواست گندم انبار خود را خرواری ۹۰ تا ۱۰۰ تومان بفروشد، ولی سرانجام ارباب کیخسرو به رنج بسیار و خواهش و درخواست فراوان از احمد شاه، به این عنوان که گندم را برای رعایای پادشاه می‌خرد، نه برای خودش، گندم را ارزان خریداری می‌کند. در این هنگام چند وزیر دارایی مانند اسفندیاری، حاج محتشم‌الدوله و پس از او، ممتازالدوله استعفا دادند.
مستوفی‌الممالک نخست وزیر هم استعفا داد و عین‌الدوله، نخست‌وزیر شد. سپس او هم استعفا داد و صمصام‌السلطنه بختیاری، نخست‌وزیر شد. ولی ارباب کیخسرو حاضر نبود برای گندمی که برای مردم خریداری می‌شود مبلغ گران بپردازد.
ارباب کیخسرو چند بار استعفا داد ولی هر بار نخست‌وزیرها از او درخواست می‌کردند که مسوولیت را بپذیرد. سرانجام ارباب کیخسرو در این مدت گندم را برای ملت از قرار خرواری ۵/۳۷ تومان بیشتر نخرید. ارباب در یادنامه‌اش نوشته؛ خرید گندم و تهیه‌ی آن در این دوره بسیار دشوار و کار بسیار سختی بود که با رنج بسیار ولی با موفقیت انجام شد و سرانجام در زمان صمصام‌السلطنه، ارباب کیخسرو، کار را پایان داد و استعفا کرد.(۳)
همچنین مورگان شوستر درباره او می‌نویسد: «او کسی بود که هیچوقت از اوقات شبانهروزی،از پیشرفت مقاصد و اصلاحات مملکتی کوتاهی نمینمود.در دورهٔ قریب شش ساله مجلس با خرابی وضع مالی کشوری، با سیاست و تدبیر غریب، آن دوره را طی نمود. تا دورهٔ فترت منقضی و باز مجلس شروع به کار کرد. در جنگ بین الملل اول بود که با خطرات جانی که متوجه مشار الیه بود، از طرف مستوفی الممالک، در مرتبهٔ مأمور مذاکره با کمیتهٔ دفاع ملی قم شد.»
ملک‌الشعرا بهار با دیدن وکلای فاسد و وابسته دوره چهاردهم مجلس شورای ملی قصیده فصیحی سرود و به نمایندگان واقعی دوره‌های پیش افسوس خورد. در بخشی از این قصیده آمده‌است:
به بهارستان افتاد مرا دوش عبور جنتی دیدم بی حور و سراپای قصور
جای کیخسرو، بگرفته فلان گبر به زر جای مستوفی، بنشسته فلان رند به زور
. (۴)
بوذرجمهر مهر تاکید می کند : کتابخانه مجلس در دوره اول و دوم دارای ۵۱ جلد کتاب بود. در دوره دوم به کوشش حاج سید نصراله تقوی ۲۰۲ جلد کتاب از طرف میرزا عبدالحسین جلوه به کتابخانه اهدا شد. بعد آقای مخبرالسلطنه ۱۰۹۰ جلد کتابهای فارسی-فرانسه- انگلیسی-آلمانی- روسی- عربی- ترکی به کتابخانه مجلس اهدا کردند. سپس ۵۰ جلد کتاب دیگر خریداری شد و تعداد کتاب ها به ۱۳۹۴جلد بالغ شد.متاسفانه در این موقع بعضی روزنامه ها هم شایعات بی اساسی منتشر می کردند و برای انجام کار صحیح مشکلات فراهم می کردند. در دوره دوم مجلس شورای ملی ارباب کیخسرو از اینکه در انتخابات انجمن ولایتی (به جای انجمن شهر)از اقلیت ها دعوت نشده بودند، تذکرات مفید و علمی داد که مورد توجه همه قرار گرفت. همچنین در مورد مشکل نان که دو مرتبه در کشور باعث ناراحتی مردم شده بود، تذکراتی داد و به علاوه راجع به برابری مردم ایران در مقابل قانون نکات مهمی را به دولت تذکر داد. ارباب کیخسرو همچنین راجع به خط و زبان فارسی به دولت یادآوری کرد و ضمنا از نایب السلطنه تقاضا کردند که احمد شاه جوان را از مسایل و معضلات کشور آگاه سازد و به علاوه به گرفتاری های شهرهای دیگر غیر از تهران هم توجه داشته باشند چون ایران فقط تهران نیست. پس از سخنان ارباب کیخسرو، مدرس و رییس مجلس از خدمات ارباب کیخسرو تشکر کردند و همچنین سایر نمایندگان هم در تایید بیانات رییس مجلس و مدرس از خدمات ارباب کیخسرو سپاسگزاری کردند.(۵ ) زنده یاد سید حسن گفته بود، اگر یک مسلمان در مجلس باشد، ارباب کیخسرو زرتشتی است[»
«در سال ۱۳۱۰ ش، تنى چند از رجال دانشمند، به منظور تجلیل از بزرگان علم و ادب ایران و حفظ آثار باستانى و ابنیهى تاریخى، انجمنى به نام «انجمن آثار ملى» تأسیس کردند که وى نیز با آنان همکارى داشت. نخستین اقدام انجمن مذکور، ساختن آرامگاه فردوسى در طوس بود. «ساخت بنای آرامگاه فردوسی در کمیسیونی پیگیری می‌شده که محمدعلی فروغی نخست وزیر، ارباب کیخسرو، هرتسفلد آلمانی و گدار فرانسوی اعضای آن بوده‌اند.» وى مردى امین و صدیق و میهن دوست بود. به زبان انگلیسى تسلط داشت. او طبع شعر داشت و داراى تألیفاتى است از جمله: «آئین پارسیان»، ترجمه از انگلیسى؛ «آئینهى آئین مزدیسنى»؛ «فروغ مزدیسنى» .»( ۶ )
به روایت مهدی بامداد در کتاب شرح حال رجال ایران دربارۀ زندگی و چگونگی کشته شدن کیخسرو به وسیلۀ عوامل رضاشاه نوشت: کیخسرو شاهرخ فرزند شاهرخ از زرتشتیهای کرمان بود. پس از اینکه به تهران آمد، در تجارتخانه ارباب جمشیدبهمن استخدام شد و مدتی در آنجا مشغول به کار بود. در دورۀ مشروطیت، ارباب جمشید فقط برای یک دوره نماینده مجلس شورای ملی بود. اما ارباب کیخسرو با حمایت‌های اقلیت زرتشتی در تمام دوران مشروطیت یازده دوره متوالی یعنی از دورۀ دوم تا دوازدهم به سمت نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شده‌بود. وی در این مدت ریاست ادارۀ مباشرت مجلس را هم برعهده داشت وی علاوه برریاست ادارۀ مباشرا مجلس و رئیس انجمن زرتشتیان چندسالی هم رئیس ادارۀ تلفن بود و در ابتدای احداث راه‌آهن مدیربنگاه راه‌آهن دولتی هم شد. در جنگ بین‌المللی دوم، پسرش شاهرخ در ادارۀ تبلیغات آلمان در برلن گویندۀ اخبار به زبان فارسی بود. او در ضمن نقل‌اخبار، از اعمال شاه و هیأت دولت ایران انتقاد میکرد. شاه از این موضوع بسیار عصبانی شد و نسبت به ارباب کیخسرو بدبین گشت و در اواخر ارباب کیخسرو را زیر نظر گرفت.
ارباب کیخسرو که از این قضیه آگاه شد، سخت نگران شد و یکی دوبار به حسن اسفندیاری ملقب به محتشم‌السلطنه رئیس مجلس آن زمان متوسل شد تا بلکه برایش کاری بکند و او را از این گرفتاری نجات دهد. از قرار معلوم محتشم‌السلطنه هم با شاه مذاکره کرد و بعداً معلوم شد که وساطت و مذاکراتش اثربخش نبوده است. ادارۀ شهربانی هم چند بار دستور داشت که او را بکشد ولی موفق به انجام این کار نشد و محظوراتی در پیش داشت تا اینکه در یکی از شبهای تیرماه ۱۳۱۹ خورشیدی در مجلس عروسی او را دستگیر کردند و با وسایلی که از قبل تهیه شده بود، در همان شب اورا کشتند و …. جنازه‌اش را در مسیر خانه‌اش انداختند. (7 )
بنوشتۀ ماهنامۀ حافظ : « ارباب کیخسرو شاهرخ که جمعاً دوازده دوره از سوى زرتشتیان به نمایندگى مجلس شوراى ملى رسیده بود، به دلیل عدم موفقیت در اسکات پسرش که در آن تاریخ در برلن در بخش فارسى رادیو آلمان به سخن پراکنى مشغول بود، در تهران ترور شد. مأموران و مفّتشان ادار ه ى آگاهى او را قدم به قدم حتى تا منزل حسن محتشم السلطنه ى اسفندیارى (رییس مجلس شوراى ملى) تعقیب مى کردند و خود او نیز دقیقاً یک روز پیش از قتلش به دست مأموران رژیم رضاشاهى طى نامه یى به تاریخ ۱۰/ ۴ / ۱۳۱۹ به فرزندش با علم این که مأموران نامه را تفتیش مى کنند، نوشته است: « در پیش که حسب الامر مطاع، اعلان بى طرفى ایران منتشر گردید، به شما نوشته خواهش کردم کاملاً رعایت نمایید… هرچند شما دور از این جا هستید، ولى من در دسترس و نزدیکم؛ من سمت رسمى نمایندگى مجلس را دارم؛ امتثال و اطاعت اوامر شاهانه بر من و هر فرد ایرانى حتم و فرض است… من نمى توانم به هیچ عذرى متعذر شوم، زیرا که شما پسر من هستید و احدى باور نمى کند که مسلک شما با من در این مسائل به کلى منافى و دور ازهم است. من خود را براى این کار درمعرض حملات و مخاطرات مى بینم. آیا ممکن است بر من و خود و خانواده رحم کنید… على اى حال، در موقعى این مراسله را مى نویسم که حالم دگرگون است… خلاصه اگر بتوانید… از این کارها… دست بکشید، رحمى به من و خود کرده اید… اگر نتوانید… تیشه به ریشه ى من و خود زده اید و نتیجه معلوم است… این ندامت ها جبران ناپذیر است. بیش تر نمى نویسم» – مرد امروز، شماره ى ۱۳۴ ، صفحات ۴ و ۹ ( ۲۶ دى ۱۳۲۶ )
چند روزپس از نگارش این نامه، در یازدهم تیر ۱۳۱۹ ، جسد خون آلود نویسنده ى این نامه یعنى ارباب کیخسرو شاهرخ را در خرابه یى در تهران پیدا کردند.
حذف فیزیکى ارباب کیخسرو شاهرخ، نمونه یى بارز از تروریسم دولتى در عصر رضاشاه پهلوى بود و با قتل هاى سیاسى به دست فعالان سیاسى که در کمیته ى مجازات یا حزب توده به قتل مخالفان خود دست مى زدند، فرق داشت.» (8 )
منابع:
1- سایت راسخون
2- ویکی‌پدیا،
3 – دکتر بوذرجمهر مهر«ارباب کیخسرو شاهرخ، دومین نماینده زرتشتیان در مجلس شورای ملی»- سایت امرداد
4- ویکی‌پدیا،
5 ارباب کیخسرو شاهرخ – نوشته : دکتر بوذرجمهر مهر- وبلاک وهومن
http://vahoman.blogfa.com/post-6.aspx
6 – راسخوان
7 – مهدی با مداد: شرح رجال ایران، ج ۳ ،ص ۱۸۰ .
8 – نشریه حافظ – ماهنامه ی ایران شناسی 77 – دی 1389
◀ 1 – ناصر تکمیل همایون « پی گیری دکتر مصدّق ، در پای گیری کتابخانه و مطبعۀ مجلس» نشریۀ بخارا – سال چهاردهم – شماره 82 – مرداد – شهریور 1390
پی نوشت ها :
1 – مذاکرات مجلس شورای ملّی( دوره یکم، جلسه 189 ، دهم شوال 1325 ، مجلس: روزنامه رسمی
2 – همان
3 – تقی زاده. سید حسن «نخستین مجلس شورا » مقالات تقی زاده زیرنظر ایرج افشار تهران، افست 134
4 – [کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی[، تاریخچه کتابخانه مجلس، اولین کتابخانه رسمی کشور (تهران، کتابخانه، موزه…، 1374 ) ص 11 و 10
5 – باستانی راد. حسن،بهارستان(تهران،کتابخانه، موزه ومرکزاسناد مجلس شورای اسلامی 1390 )ص 122
6 – مذاکرات مجلس شورای ملّی دوره سوم جلسه 12 ، پنجم ربی عالثانی 1333 مجلس، روزنامه رسمی
7 – شاهرخ، ارباب کیخسرو، یادداشتهای کیخسرو شاهرخ به کوشش و زیرنویس دکتر جهانگیر اشیدری (تهران، پرچم 135 ) ص 92 – 191
8 – تاریخچه کتابخانه مجلس ص 71 – 43
8 – برای آگاهی بیشتر ← تاریخچه کتابخانه مجلس و منابع دیجیتالی و اینترنتی پاورقی کتاب بهارستان ص 129
10 – باستان یراد همان ص 126
11 – تاریخچه کتابخانه مجلس ص 117 – 109
12 – یادداشت های کیخسرو شاهرخ ص 232
13 – تاریخچه کتابخانه مجلس ص 117
14 – برای آگاهی بیشتر ← افشار ایرج مصدق ومسائل حقوق و سیاست تهران. زمینه 1358
15 – یادداشتهای کیخسرو و شاهرخ ص 21
16 – همان ص 23
17 – همان ص 232
2 – دکتر حسن باستانی راد، بهارستان در تاریخ، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران، 1390.
به نقل از سایت « معاونت حقوقی و امور مجلس »
