در سپهر توفان زا و رعد آسای نهضت آزادی‌خواهی و عدالت طلبی ایران زنان و مردان خدمتگزار کم نیستند که شایان ارجگذاری باشند، به ویژه آن‌هایی که در اثر مخالفت بی‌امان با رژیم جمهوری اسلامی مجبور به ترک میهن شدند و در دیار غربت سر بر زمین نهادند.
هوشنگ کشاورزصدر از آنجمله است که ویژگی‌هایش او را در ردیف افراد قابل احترام قرار می‌دهد و هیچ انسانی نمی‌تواند در مقابل خدماتش سر تعظیم فرود نیاورد.
ما در اینجا کوشش می‌کنیم زبدهٔ برخی از سرشت های هوشنگ کشاورز صدر را که در روز پنجشنبه ۲۶ بهمن ۱۳۹۱ – ۱۴ فوریه ۲۰۱۳ ما را ترک گفت یاد کنیم.
صفات شخصی
قبل از هر چیزانسانی پایبند به اخلاق و بی‌نهایت افتاده و خاکی بود. پشتکاری بزرگ داشت، در رعایت اصول و ضابطه ها سرسخت، اما در قبول عقاید و نظرات مخالف از انعطاف بسیاری برخوردار بود.
در سخنوری صمیمی و در استدلال و منطق دارای استعدادی شگرف بود. در دوستی و رفاقت < کاریزما > داشت، بطوری‌که هر دل پاکی را به راحتی شیفته خود می‌کرد. خود دلی پاک و پر احساس داشت و از ناحقی‌ها و بی‌انصافی ها رنج می‌برد و در برابرشان سکوت نمی‌کرد.
برجستگی های علمی و فرهنگی
یکی از برجسته ترین متخصصان ایلات و عشایر ایران به شمار می‌رود. تحقیقات روستا شناسی را، که با تجسس در اقصی نقاط ایران، از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب تکمیل کرده بود، از او صاحب نظری ویژه در این زمینه ساخته بود. در عین حال، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران را به خوبی می‌شناخت و در آن تعمق و تامل و حتی وسواس داشت.
در سال‌های تبعید، این “پناهنده سیاسی” با پشتکار فراوان توانست دست به یک کار فرهنگی با ارزش بزند، “مرکز اسناد و پژوهش‌های ایران را در پاریس” به‌وجود آورد. برای ماندگاری این زحمت، آنرا به جوان‌ترها واگذار کرد که به یاد غلامحسین صدیقی به “پژوهشگاه بین‌المللی تاریخ اجتماعی ایران در هلند” تبدیل شد.
او صاحب نوشته‌ها و تحقیقاتی ارزنده نیز می‌باشد، که کتاب “تجربه مصدق در چشم‌انداز آینده ایران” (به اتفاق حمید اکبری) و “چهار مقاله در تجدد، ملیت، دین و آزادی “ کوشش‌های سال‌های آخر عمر اوست.
سرشت های سیاسی و اجتماعی
در زمره دانشجویان وابسته به جبهه ملی، دراواخر سال‌های سی واوائل سال های چهل شمسی، برای استقرار دموکراسی وحاکمیت قانون بود. بعدها عضویتش در شورایعالی جبهه ملی ایران به جناح مترقی این سازمان دلگرمی می‌داد. به راستی از نظر اندیشه سیاسی و فلسفه اجتماعی او در جناح چپ نهضت ملی قرار می‌گیرد.
در این وانفسا که ازهر سوی چوب حراج به استقلال ایران زده می‌شود، هوشنگ کشاورزصدر در سیاست در جرگه طرفداران استقلال میهن بود، او استقلال را از رفتار و کردار روزمره خود شروع و آن را برای تمامی ایران طلب می‌کرد.
شخصیتی به تمام معنا لائیک و سکولا ر، یعنی مخالف هر گونه تبعیض، پس مدافع آزادی و حقوق سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ملت بزرگ ایرانی با همه رنگارنگیش بود.
در نظرش جمهوری خواهی تداوم طبیعی انقلاب مشروطه و نهضت ملی به حساب میاید. به همین سبب عمیقاً جمهوری‌خواه بود.
اگرچه در گفتن و نوشتن هرگز کوتاهی نمی‌کرد، اما فقط نمی‌گفت و نمی‌نوشت، مرد عمل نیز بود. هر وقت و هر کجا کوششی جدی غیر وابسته به قدرت‌های خارجی، در جهت مبارزه علیه استبداد و برای حاکمیت ملت و حقوق مردم مطرح بود هوشنگ کشاورز صدر حاضر می‌بود و از هیچ کوششی دریغ نمی‌کرد.
پروژه اصلاحِ وضعیت کشاورزی و بهبود زندگی روستاییان او را بر آن داشت که مشاور نخستین رئیس جمهور ایران بشود.
کوشش‌ها یش در ایجاد “جنبش جمهوری‌خواهان دمکرات و لائیک ایران” در جهت همکاری سه نحله بزرگ فکری و سیاسی ایران یعنی طرفداران نهضت ملی، دین باوران معتقد به جدایی دین و دولت و چپ های دمکرات و آزادی‌خواه بر کسی پنهان نیست.
در این سال‌های اخیر علیرغم بیماری سخت در قریب به اتفاق تظاهرات علیه جمهوری اسلامی، در سرما و گرما، در خیابان‌ها حاضر و تا آخرین نفس در کنار دوستانش بود.
اهل پیوند بود و از انفصال گریزان؛ همواره از “چتر بزرگ ملی” برای غلبه بر جمهوری اسلامیو دست یافتن به دموکراسی سخن می‌گفت.
آری هوشنگ، بحق پرورده پدر خود، محمدعلی کشاورز صدر، یکی از رهبران برجسته جبهه ملی ایران، از همکاران نزدیک دکتر محمد مصدق، وکیل دورهای پانزدهم و شانزدهم مردم در مجلس شورای ملی، استاندار تهران، گیلان و اصفهان در زمان نهضت ملی، عضو هیئت اجراییه جبهه ملی ایران و نخستین سخنگوی آن بود که تا آخر عمر نسبت به مصدق و نهضت ملی وفادار ماند و بعد از کودتای ننگین 28 مرداد تا آخر عمر خود هیچ مسئولیت دولتی را نپذیرفت؛ اما در دفتر وکالت خود به تربیت وکلائی پرداخت که مدافع حقوق مردم و آزادی‌خواهان شدند و در راه دفاع از حقوق بشر گام‌های بزرگی برداشتند .
گرامی باد یادشان.
از حاضرین در این اجلاس تقاضا دارم به پاخیزیم و یک دقیقه سکوت کنیم.
شنبه ۵ اسفند ۱۳۹۱ برابر با ۲۳ فوریه ۲۰۱۳
*متن سخنرانی فرهنگ قاسمی به مناسبت درگذشت هوشنگ کشاورز صدر در انجمن گفتگو و دموکراسی- پاریس در روز شنبه پنجم اسفند ۱۳۹۱
