خسرو بندری
مسئله حقوق اب از زاینده رود به مشکلی جدی بین فعالین اجتمایی؛ مدیران و نمایندگان پنج استان اصفهان ؛ یزد ؛ مرکزی ؛ خوزستان و چهار محال وبختیاری مبدل شده و همزمان نگرانی های بنیادی زیست محیطی را موجب شده است . مقسم اصلی اب اما رشته کوههای زاگرس مرکزی و ظرفیت ابی دشت های پائین دست و شرایط طبیعی منطقه است که کمتر ویا میتوان گفت اصلا به ان توجه نشده حال انکه برآمد رشته کوههای زاگرس دو اقلیم شرق وغرب خود رااز هم جدا کرده وظرفیت های طبیعی متفاوتی را ایجاد نموده است
در سالهای ۱۳۳۰ که هنوز بشر با عواقب زیانبار تخریب محیط زیست با افزایش توان تکنولوژیکی مواجه نشده بود؛ شرکت مهندسین مشاور الکساندر گیبس وشرکا احداث تونل اول کوهرنگ در حوزه زاینده رود را به بهره برداری رساند . در همین مطالعات احداث سد مخزنی زاینده رود و تونل های دوم وسوم کوهرنگ هم دیده شد که بعد شرکت فرانسوی سوگرا هم در طراحی و اجرا نقش داشت . اما تقریبا همزمان با انقلاب ما؛ مصیبت های زیست محیطی ناشی از اجرای سازه های ابی بدون توجه به اثرات اکولوژیکی انها در سطح جهان عمیقا بر مطالعات مهندسی آب اثر گذاشت ؛ لیکن کشور ما درگیر تحولاتی بود که از این مهم غافل ماند
اکنون که مصیبت خشکی دریاچه ارومیه و مشکل امروز زاینده رود چشمها را گشوده باید جور دیگر دید
این مقاله نگاه خود به بهره برداری از اب در محدوده اثر زاینده رود را معطوف به توسعه پایدار در چارچوب حفظ طبیعت و جلوگیری از مصیبت های زیست محیطی فردا کرده است . از این منظرمیبایست ازمطالعه و شروع اجرای پروژه های انتقال حوزه به حوزه از جمله بهشت اباد احتراز
نمود و نیز از انتقال بیش از سطح موجود آب زاینده رود نیز به سایر نواحی بر حذر بود . انچه اکنون مورد بهره برداری در آب مشروب استان یزد ویا کاشان است را دقیقا متناسب با جمعیت امروز تامین ودر همین حد حفظ نمود و همزمان تغییر دوفوریتی سیستم های ابیاری کشاورزی در دشت اصفهان باید به اجرا واجباری شود
بی شک متخصصین بسیار ورزیده درایران قادرند مطالعات توجیهی و میدانی رابه بهترین وجه پیش ببرند. من نیز می توانم از دوستان متخصص خود در زمینه توسعه منابع اب ؛ جمعیت شناس ؛جامعه شناس وبخصوص متخصصین محیط زیست برای ترسیم دقیقتر خطوط کلی این نگرش بدون چشم داشت مالی دعوت به همکاری نمایم. بی شک مهندسین با تجربه در ایران هم در ترسیم این خطوط همکاری خواهند نمود
مقدمه
بعنوان کارشناسی که از چهل سال پیش در طرحهای توسعه منابع اب وخاک وکشاورزی فعال بوده و کارشناسی و مدیریت پروژه ها از جمله همکاری در امکانات توسعه منابع اب چهار محال و بختیاری از سرشاخه های زرینه رود ونیز دفتر فنی طرح توسعه نیشکراز رودخانه کارون را در شناسنامه کاری خود دارم ؛ وظیفه خود می دانم مجددا به اشتباهی اشاره کنم که جامعه مهندسی اب در گذشته در سطح جهانی نمود وان بی توجهی کامل به اثرات طرحهای توسعه منابع اب در زیست بوم منطقه طرح است. پس از موارد متعدد تخریب چشمگیر محیط زیست در کشور های توسعه یافته ؛ تلخی بسیار پرهزینه این بی توجهی مشخص شد واز ان پس متخصصین زیست محیطی در تیم های مطالعاتی ودفاتر فنی کارفرما حضور یافتند . این تحول اما در کشور ما ودر فضای انقلاب کمرنگ شد و اکنون مصیبت هایی چون خشکی دریاچه ارومیه ومشکل تقسیم اب زاینده رود وخشکی مرداب گاوخونی و موارد دیگر رخ نموده اند. مسئله حق ابه وتقسیم اب که در گذشته موجب کشمکش بین روستائیان بود امروز به سطح استانداران ؛ نمایندگان مجلس ومدیران اب رسیده است. امید که این سمینار در برون رفت از این مشکل امروز ومصیبت احتمالی فردا کمکی موثر را موجب شود
تاریخچه
کوهستانی بودن بخش عمده استان چهارمحال وبختیاری ؛ دشت های بسیار کوچک و عبور سرشاخه های زاینده رود از دره های سنگی عمیق؛ امکانات بهره برداری از انرا در این استان محدود کرده ودشت اصفهان تقریبا تنها حقابه بر از رودخانه زاینده رود بوده است .اما دشت وطبعا شهر اصفهان بر روی یک لایه بسیار کم نفوذ در عمق کم قرار دارد که مانع نفوذ اب به لایه دوم سفره اب زیرزمینی می شود ؛ این پدیده در زیر بستر رودخانه با بافت سبک سطحی؛ موجب فرو رفتن وباز پیدایی اب در مسیر رودخانه شده وازاینرو زاینده رود نام گرفته است . از طرفی همین عمق کم موجب مشکل جدی در حفر چاه های فاضلاب خانگی می شده است . با طرح و اجرای سد وتونل اول کوهرنگ کشت ابی تا شرق اصفهان گسترش یافت لیکن بموازات ان مشکل فاضلاب شهر اصفهان نیز افزایش یافت که تا احداث سیستم اگو برطرف نشد . با احداث سد مخزنی زاینده رود ونیز سد تنظیمی پائین دست ان ؛ خطراتی که ابنیه وبخصوص پل های تاریخی شهرستان اصفهان را تهدید می نمود رفع شده و به کنترل سفره اول اب زیرزمینی هم کمک کرد . احداث سد مخزنی اشتهای انتقال را که در مطالعات اولیه ظرفیت مخزن پیش بینی شده بود افزایش داد وبا احداث سد وتونل دوم کوهرنگ بخش دیگری از اب حوزه کارون در خوزستان به زاینده رود منتقل گردید . سپس سد وتونل ماربران به این مجموعه انتقال اب افزوده شد. کلیه این پروژه ها قبل از انقلاب پیش بینی وتونل دوم وماربران پس از انقلاب و زمانی که جهان مهندسی به اثرات مخرب انتقال اب پی برد تکمیل وبه بهره برداری رسیدند
سپس نوبت استفاده از آب منتقل شده از سرشاخه های کارون به زاینده رود برای تامین اب مشروب مناطق مسکونی یزد وکاشان رسید . طرح انتقال اب بهشت اباد با وعده تامین کمبود اب شرق اصفهان و نیز تامین آب خط دوم یزد و انتقال اب به رفسنجان ؛ کرمان و طبس نیز به این مجموعه اضافه شده است
بررسی مشکل
عمده طرین طرح های توسعه منابع اب که با ابعاد گوناگون مشکل زا شده عبارتند از
سد وتونل اول کوهرنگ:آغاز بهره برداری سال ۱۳۳۳ هدف : انتقال ۲۵۵ ملیون متر مکعب از حوزه کارون به حوزه راینده رود
سد مخزنی زاینده رود:آغاز بهره برداری سال ۱۳۴۹ هدف :کنترل سیلاب ؛ توسعه کشاورزی وتولید برق ابی
سد تنظیمی زاینده رود : هدف: کنترل وتوزیع اب رها شده از نیروگاه سد زاینده رود
سد وتونل دوم کوهرنگ:آغاز بهره برداری ۱۳۶۴ هدف : انتقال ۲۵۰ ملیون مترمکعب در سال از حوزه کارون به حوزه زاینده رود
سد وتونل ماربران: آغاز بهره برداری ۱۳۶۶ هدف : انتقال ۱۱۵ ملیون متر مکعب در سال از حوزه کارون به تونل اول کوهرنگ
خط اول انتقال اب از زاینده رود به اردکان ویزد : آغاز بهره برداری : ۱۳۷۱ هدف : انتقال ۳ مترمکعب در ثانیه ( معادل۹۲ ملیون مترمکعب در سال ) جهت تامین کمبود اب مشروب اردکان ؛ یزد و مناطق مسکونی مسیر
خط انتقال اب از زاینده رود به کاشان : آغاز بهره برداری ۱۳۸۴ هدف : انتقال ۷ مترمکعب در ثانیه (معادل ۲۲۰ ملیون متر مکعب در سال)از محل سد تنظیمی زاینده رود برای تامین کمبود اب مشروب کاشان ومراکز جمعیتی مسیر
طرح انتقال اب بهشت اباد : این طرح بعلت اعتراضات گسترده به اجرا نرفته است . هدف : انتقال ۱۱۰۰ ملیون متر مکعب اب از حوزه کارون به حوزه زاینده رود هدف : تامین کمبود اب کشاورزی شرق اصفهان ونیز تامین کمبود اب یزد ؛ رفسنجان ؛ کرمان و طبس
طرح خط دوم انتقال اب از زاینده رود به یزد با امید به اب بهشت اباد برای تامین مصارف صنعت ومشروب مناطق مسکونی مسیر از جمله رفسنجان ؛ یزد ؛ کرمان و اخیرا طبس
تصویر کلی این طرح ها بیانگر این است که هدف ؛ برداشت اب از حوزه ابخیز کارون در غرب زاگرس مرکزی واستفاده از ان در حوزه ابخیز زاینده رود در شرق زاگرس بوده و بتدریج اب انتقال یافته برای استفاده در خارج از هر دو حوزه ابخیز (کاشان ویزد ) نیز مورد استفاده قرار گرفته و اکنون گفتگو بر سر انتقال ۱۱۰۰ ملیون متر مکعب در سال از حوزه کارون برای مصرف در اصفهان ؛ یزد ؛ کرمان وخراسان جنوبی (طبس) مطرح شده . یعنی ابی که بطور ثقلی وبدون نیاز به سازه های پرهزینه وبزرگ ابی وبدون تغییر طبیعت به جنوب غربی ایران میرسد قرار است به شرق وشمال شرقی ایران منتقل شود
همانگونه که در مقدمه اشاره شد ؛ سالها طول کشید که مهندسین اب ضرورت توجه به اثرات زیست محیطی کنترل اب را لمس کنند . از طرفی چون انسان مهمترین عامل تغییر طبیعت متناسب با نیاز توسعه خود است ؛ متخصصین زیست محیطی اغلب با هرگونه دخالت بشر در طبیعت مخالف بودند . سالها طول کشید که این دو نگاه افراطی بهم نزدیک شده وتوسعه جوامع انسانی با کمترین خسارت ممکن مورد قبول متخصصین قرار گیرد . معضل اصلی اکنون اختلاف برداشت متخصصین اب یا سیویل با برخی متخصصین محیط زیست نیست ؛ اینگونه اختلافات در محیط علمی قابل تحلیل وتوافق است . مشکل متاسفانه دخالت مستقیم مسئولین ومقامات غیر حرفه ای در امری بینهایت تخصصی وحساس است . با کمال تاسف برخی از مدیران کارفرمایی نیز در جو اجتماعی – سیاسی محیط خود قادر به هماهنگی تخصصی نبوده و متناسب با منطقه تحت مسئولیت خود مدافع یا مخالف انتقال اب هستند و این بد ترین فشار را به متخصصینی تحمیل می کند که نمی خواهند برای گرفتن طرح های غیر فنی کسب درامد کنند . این تاسف همچنین شامل متخصصین واساتید فعال در استان های ذی نفع یا ذی ضرر هم شده وانان نیز گاه یک تنه به قاضی می روند و انجام یا حذف پروژه ها را مطلق می کنند
روشن است که انتقال اب از یک حوزه ابخیز (در اینجا حوزه کارون) به حوزه ابخیز دیگر (در این مورد زاینده رود) نیازمند دقت بسیار بالاتر از کنترل اب از طریق احداث سد های مخزنی در یک حوزه ابخیز است . باید توجه نمود که در انتقال اب حوزه به حوزه دو منطقه کاملا متفاوت اقلیمی تحت تاثیر قرار می گیرند وبدون مطالعات دقیق اجتماعی ؛ جمعیت شناسی و مطالعات مهندسی محیط زیست در حوزه های مبدا ومقصد ؛ انتقال اب و مطالعات مهندسی و توجیه اقتصادی طرح ها ناقص بوده و مشکلات آتی بسیارپرهزینه تر از ان است که امروز رخ می نماید
اکنون که مسائلی چون تامین اب مشروب نقاط دیگر چون کاشان ومناطق مسکونی مسیر ان ؛ یزد ومناطق مسکونی مسیر ویا اخیرا کرمان وطبس مطرح است وبخشی از اب بدان مناطق منتقل شده است ضرورت تام دارد که مسئله رشد جمعیت ( که می تواند منفی باشد ) متناسب با امکانات طبیعی منطقه به دقت مورد مطالعه قرار گیرد . باید توجه نمود که منابع طبیعی هر وادی امکانات توسعه انرا تعریف می کند و تزریق مصنوعی منابع حیاتی مانند اب جز اتلاف هزینه و خسارات دراز مدت هیچ حاصلی ندارد
نتیجه و پیشنهاد
تا سال های ۱۳۵۰ در سطح جهان در انجام مطالعات طرح های جامع به طبعات مثبت یا منفی زیست محیطی بی توجهی می شده که ناشی ازنا اگاهی مهندسین مدیریت توسعه منابع اب از اثرات زیست محیطی پروژه ها بود.اما پس از ان نیز در ایران توجه کافی به ان نشده است؛ از اینرو پیشنهاد های زیر رئوس کلی اقدامات لازم را بطور کاملا مقدماتی ترسیم می کند
–
باز بینی مطالعات طرح جامع توسعه منابع اب وخاک با حضور فعال متخصصین اکولوژی در حوزه های کارون ؛ دز و زاینده رود توسط سازمان برنامه وبودجه وبا مشارکت وزارت نیرو ومعاونت رئیس جمهور درامور محیط زیست
توقف پروژه های دیگر انتقال اب از جمله بهشت اباد تا تکمیل بازبینی طرح جامع –
توقف توسعه صنایع اب برو انجام مطالعات طرح جامع توسعه صنعت توسط سازمان برنامه وبودجه –
عدم توسعه شهرک سازی تا تخصیص جدید اب مشروب از حوزه زاینده رود –
توقف صدور مجوز حفر چاه در دشت اصفهان تا روشن شدن بیلان سفره های اب منطقه –
عدم توسعه اراضی ابی تا پایان بازبینی مطالعات طرح جامع –
حفظ حقابه های موجودکشاورزان دشت اصفهان بمنظور جلوگیری ازتبدیل کشت گیاهان کم اب به پر مصرف تا پایان مطالعات
انجام فوری تبدیل سیستم های ابیاری موجود به ابیاری تحت فشار ودارای راندمان بالا از طریق تسهیل و تامین وسایل مربوط توسط کمیته ای متشکل از سازمان کشاورزی اصفهان ؛ سازمان اب اصفهان ونمایندگان کشاورزان مناطق کشت ابی و سپس کاهش میزان آب تخصیصی به هر منطقه با افزایش بهره وری از اب . با توجه به وجود کارخانجات تولید وسایل ابیاری نشتی؛ بارانی و… در ایران و نیز مهارت کشاورزان منطقه ؛ این بخش از کار در یک محدوده کمتر از سه سال قابل اجراست و احتمالا کل هزینه این پروژه از طریق افزایش ظریب هزینه اب مصرفی کارخانجات منطقه اصفهان قابل تامین است
بازبینی مطالعات جامعه شناسی و جمعیت شناسی با تاکید بررشد جمعیت متناسب با ظرفیت های طبیعی هر منطقه شهری یا روستایی (این رشد در مواردی قطعا منفی خواهد بود) و توجه به روند مهاجرت متناسب با تحلیل های جامعه شناختی وروانشناسی اجتماعی . این مطالعات در چارچوب طرح جامع یا پیش از ان می بایست انجام شود
منابع
تارنمای شرکت اب منطقه ای اصفهان
تارنمای شرکت اب منطقه ای یزد
تارنمای انگلیسی شرکت مهندسین مشاور مهاب قدس
دکتر بروجنی: روزنامه دنیای اقتصاد شماره ۲۹۵۱
دکتر حلبیان ودکتر شبانکاری-چهارمین کنگره بین المللی جغرافیدانان جهان اسلام
اسفندیار امینی – سی تیر ۱۳۹۲ آخرین نیوز
یزد فردا . ۱۳ فروردین ۱۳۹۱ پیگیری پروژه خط دوم انتقال آب به استان در دیدار نمایندگان و استاندار یزد با وزیر نیرو
شرکت عمران ومنابع -طرح عمران خوزستان