ارگان رسمی حزب سوسیال دموکرات و لائیک ایران

جایگاه سیاسی- نظامی حزب توده وسقوط دولت مصدّق

این مطلب را با دوستانتان به اشتراک بگذارید :

علی میرفطروس

*سازمان نظامی حزب توده، قبل از ۲۸ مرداد، نقشه و کروکی دقیق پادگان‌های باغشاه،عشرت‌آباد، دانشکدهء افسری و کاخ سعدآباد را با ذکر دقیق محلّ اسلحه‌خانه‌ها،موتورخانه‌ها،انبار سوخت و… تهیـّه کرده بود.
*بابک امیرخسروی:«وقتی سازمان افسران حزب توده کشف شد،حتّی توده‌ای‌ها را نیز به حیرت انداخت!».
*تبلیغات دیرپای حزب توده وتأثیرات عمیق آن بر روانِ سیاسی روشنفکران ایران،رویداد ۲۸ مرداد را ـ بعنوان یک «کربلا» ـ در حافظهء تاریخی جامعهء ما تثبیت کرد.

اشاره:

شصتمین سالگردسقوط آسان وحیرت انگیزدولت دکترمحمدمصدّق،منظره ها ومناظره های تازه ای رادرمیان ایرانیان داخل وخارج ازکشور پدیدآورده که هریک می تواندروشنگراین ماجرای مهم وپُرابهام باشد،امّا آنچه که کمتربه آن توجه شده،جایگاه سیاسی- نظامی حزب توده وتأثیرات داخلی وخارجی آن درسقوط دولت مصدّق می باشد.مقالهء زیر،مقدمه ای است دربارهء این موضوع اساسی. این مقاله ازکتاب«دکترمحمدمصدّق،آسیب شناسی یک شکست»(چاپ چهارم)استخراج و در سه بخش تنظیم شده است که امیدوارم پرتوی براین بحث بسیارمهم واساسی بشمارآید.تأمل دراسنادوروایت های ارائه شده نشان می دهدکه چراسازمان«سیا»طرح براندازی دولت مصدّق را«ت.پ.آژاکس»(پاکسازی ایران ازحزب توده)نامیده بود.

ع.م

«پیروزی، کینه می‌آفریند

چون شکست خوردگان ناخشنودند»

سقوط آسان دولت مصدّق و کشف سازمان نظامی حزب توده وگسترهء حیرت‌انگیز آن در عالی‌ترین سطوح نظامی،انتظامی و سیاسی کشور،نگرانی‌های دولت آمریکا در احتمال«استیلای وحشت سرخ بر ایران» و درنتیجه، تدوین طرح TP-Ajax برای «پاکسازی ایران از حزب کمونیست توده» را پذیرفتنی ساخت. کشف شبکهء نظامی حزب توده ـ همچنین ـ دل‌نگرانی‌ها و دغدغه‌های سیاستمدارانی مانند خلیل ملکی و دکتر بقائی در بارهء خطر استیلای حزب توده ـ به عنوان «بزرگ‌ترین خطری که ایران و نهضت ملّی را تهدید می‌کند» را تأئید کرد(1)

چنانکه دیدیم: امیرخسروی در گزارش دقیق خود از نفوذ اعضاء سازمان افسران حزب توده در عالی‌ترین سطوح نظامی وانتظامی کشور،ازکثرت تعداد افسران حزب توده در این زمان بعنوان «اردوی عظیم حزب توده» و «سپاه عظیم و رزم‌دیدهء توده‌ای‌ها» یاد کرده است(2). این «سپاه عظیم و رزم‌دیده» منتظر بود تا در فرصتی مناسب، برای تغییر رژیم سلطنتی وارد عمل شود و گویا با چنین سودائی، ماه‌ها پیش از ۲۸ مرداد ۳۲، حزب توده در تدارک تهیـّه سلاح و مسلّح کردن نیروهای خود و انجام عملیـّات خرابکاری برای تضعیف ارتش ایران بود، بطوریکه تشکیلات نارنجک‌سازی سازمان افسران حزب توده به مسئولیـّت و نظارت نورالدین کیانوری و با معاونت و شرکت سروان محقّق‌زاده، مهدی ابوالفتحی، سرگرد لطفعلی مظفّزی، سرگرد هوائی پرویز اکتشافی، سروان مهندس مختار بانی سعید، ستوان یکم هوائی منوچهر مختاری و… فعّال گردیده بود(3). در این راستا، قبل از 28 مرداد،نقشه و کروکی دقیق پادگان‌های باغشاه،عشرت‌آباد،دانشکدهء افسری وکاخ سعدآباد را با ذکر دقیق محلّ اسلحه‌خانه‌ها،موتورخانه‌ها،انبار سوخت و… تهیـّه کرده بودند.(4)

سازمان نظامی حزب توده ـ بلافاصله بعد از ۲۸ مرداد ـ در تدارک مبارزهء مسلّحانه و خرابکاری در شبکه‌های ارتش بود که خرابکاری در فرودگاه «قلعه مرغی» تهران و تهیـّه و ساخت هزاران نارنجک جنگی از آنجمله بود.(5)

کلیشهء روزنامهء اطّلاعات

خرابکاری سازمان افسران حزب توده در فرودگاه قلعه مرغی

دستگیری سروان ابوالحسن عبـّاسی (۲۱ مرداد ۱۳۳۳) و سپس بی‌مسئولیـّتی و عدم تحـّرک مسئولان حزب توده و درنتیجه: کشف«دفترچهء رمز سازمان افسران حزب توده»(6)، نشان داد که این سازمان شگفت‌انگیز حتّی تا درون گارد شاهنشاهی، کاخ سلطنتی، اطاق خواب سرلشکر زاهدی، دفتر فرماندار نظامی تهران (تیمور بختیار)، دفتر دادستانی ارتش،دفتر تجسّس و اطّلاعات رکن دو ارتش،بخش اطّلاعات و مراقبت شهربانی کلّ کشور و… نفوذی گسترده داشت و می‌توانست تغییرات مهمّی در نظام سیاسی ایران پدید آوَرَد بطوریکه بقول امیرخسروی:

-«وقتی سازمان افسران حزب توده کشف شد، حتّی توده‌ای‌ها را نیز به حیرت انداخت»(7)

کشف این سازمان نظامی، حتّی «رهبران بسیار دیرباور جبههء ملّی» را نیز دچار شگفتی و وحشت کرده بود(8) زیرا که سرهنگ مبشـّری و سرهنگ حبیب‌الله فضل‌الهی (از اعضاء برجستهء سازمان افسران) در مقام دادیار دادگاه نظامی و معاون سرتیپ آزموده، مسئول رسیدگی به پرونده‌های دستگیرشدگان توده‌ای بودند(9). سرهنگ فضل‌الهی و سروان محمّد پولاددژ (مبهوت) عضو دیگر سازمان افسران حزب توده و همکار نزدیک سرهنگ مبصـّر در ادارهء تجسّس و اطّلاعات ارتش برای شکار افسران توده‌ای(10) جزو مأمورینی بودند که در جریان بازرسی از خانه‌های حزبی و سازمانی افسران توده‌ای«هرچه توانستند اسناد و مدارکی را که می‌توانست اسرار و مشخصـّات اعضای سازمان افسران را برملا کند، از بین بردند» و بدین ترتیب «تقریباً همهء ضررها و خطرات احتمالی که موجودیـّت سازمان [نظامی حزب توده] را تهدید می‌کردند، خنثی شدند.»(11)

با چنین امکاناتی بود که به قول سرگرد مهدی همایونی (عضو سازمان افسران حزب توده و فرماندهء نگهبانان زندان دکتر مصدّق) و ماشاالله ورقا (رئیس ادارهء اطّلاعات و مراقبت شهربانی کلّ کشور و عضو سازمان افسران حزب توده): در دورانی که مصدّق در بازداشتگاه لشکر ۲ زرهی بسر می‌برد، سازمان افسران حزب توده به صورت منظّم، اطّلاعات، اخبار و مدارک و اسنادی که مورد نیازمصدّق بود،به وی می‌رساند و حتّی به ابتکار خسرو روزبه به مصدّق پیشنهاد شد که سازمان افسران حزب توده، قادر است مصدّق را از زندان برهاند و تعهـّد کند که وی را به سلامت به هر کشوری که مصدّق انتخاب کند، برساند،امـّا مصدّق با اظهار سپاس، این پیشنهاد را نپذیرفت(12)

سرگرد مهدی همایونی، عضو سازمان افسران حزب توده و فرماندهء نگهبانان زندان دکتر مصدّق در دادگاه نظامی

سرگرد مهدی همایونی، عضو سازمان افسران حزب توده ،داروی دکترمصدّق را درفنجان می ریزد

چند هفته پس از سقوط دولت مصدّق، بیست و یک شبکهء حزب توده در تهران کشف گردید(13). در ماه‌های مهر، آبان و دی ۱۳۳۳، چاپخانه‌های اصلی و انبار مهمـّات حزب توده در خیابان‌های روزولت و داودیـّهء تهران کشف شده و ۱۲ هزار نارنجک و ۹۰۰ بمب آتش‌زا بدست آمد. پیش از این نیز انبار دیگری از سلاح‌ها و مهمـّات حزب توده در خیابان دلگشا کشف گردیده بود(14)

کشف انبار مهمّات سازمان افسران حزب توده

با کشف این مهمـّات و دستگیری رهبران برجستهء سازمان نظامی و اعضاء کمیتهء مرکزی و هیأت اجرائیهء حزب توده، حیات تشکیلاتی حزب توده رو به زوال نهاد آنچنانکه «اردوی عظیم حزب توده» و «سپاه عظیم و رزم‌دیدهء توده‌ای‌ها»(15)که در زمان مصدّق تنها در سازمان ایالتی تهران، بالغ بر 20 هزار عضو داشت، در پایان سال ۱۳۳۳ به کمتر از صد نفر کاهش یافت. حدود ۴۰ نفر از کادرها و اعضای برجستهء حزب و ۳۷ تن از اعضاء و کادرهای مهـّم سازمان افسران حزب توده نیز به روسیهء شوروی گریختند(16)چنین ضربات سهمگینی هرچند که حزب توده و سازمان نظامی آن را از عرصهء سیاسی ایران حذف کرد، امـّا تأثیرات سیاسی ـ ایدئولوژیک این حزب، سال‌های سال بر حافظهء سیاسی ـ فرهنگی روشنفکران ایران باقی ماند.

پایگاه اصلی حزب توده، طبقهء متوسّط شهری بود(17)که هزاران کارمند و دانشجو را مجذوب خود کرده بود بطوریکه مجلّهء هفتگی و پرفروش «تهران مصـّور» در اواسط سال ۱۳۳۰ گزارش داد که ۲۵ در صد دانشجویان دانشگاه‌ها، عضو مخفی حزب توده و ۵۰ در صد دیگر هوادار حزب‌اند(18). دیپلمات‌های غربی مقیم ایران در این زمان اقرار می‌کنند که ۳۰ در صد روشنفکران ایران در حزب توده فعالیـّت دارند و بقیـّه ـ به استثنای معدود کسان هوادار انگلستان و آمریکا ـ هوادار آن حزب‌اند(19). در این زمان حزب توده در لفّافهء احزاب، جمعیـّت‌ها و انجمن‌های سیاسی، فرهنگی، هنری و اجتماعی مختلف، با جذب روشنفکران و نویسندگان و هنرمندان بسیار، در تهران و شهرستان‌ها،حدود ۱۰۰ روزنامه و مجلّه و نشریـّه منتشر می‌ساخت(20) با این «ارتش فرهنگی»، حزب توده در جامعهء ایران افکار عمومی ساخت که تأثیرات آن ـ خصوصاً در بارهء رویداد ۲۸ مرداد ۳۲ ـ هنوز نیز ادامه دارد.

اگر تراژدی را تقابل واقعیـّت (آنچه هست) با حقیقت (آنچه باید باشد) بدانیم، شکست سیاسی دکتر مصدّق را می‌توان نوعی تراژدی بشمار آورد یعنی: تقابل واقعیـّت (ضعف‌های شخصی دکتر مصدّق، محدودیـّت‌های تاریخی و ضعف ساختارهای سیاسی ـ اجتماعی جامعهء ایران) با حقیقت (آرمان‌خواهی و استقلال‌طلبی مصدّق)، و اگر بپذیریم که «مظلومیـّت» از عناصر اساسی تراژدی بشمار می‌رود و اگر این«مظلومیـّت» را با پیشواسازی و شیعه‌گرائی تاریخی‌مان بهم آمیزیم، آنگاه به راز تداوم «کربلای 28 مرداد» در ذهن و زبان رهبران سیاسی و روشنفکران ما آگاه‌تر می‌شویم.

محاکمهء ناروا و شتابزدهء دکترمصدّق و سپس استفادهء هنرمندانهء وی از تریبونِ آزاد این محکمهء نظامی، جلوهء دیگری از مواضع سیـّال و خصلت دوگانهء مصدّق برای «مظلومیـّت»، «قربانی بودن» و «قهرمان شدن» را به نمایش گذاشت.مصدّق که با اراده، آگاهی و انفعال کامل در 28 مرداد،راه سقوط آسان دولت خویش را هموار کرده و سپس در برخورد با سرلشکر زاهدی، ضمن روبوسی، پیروزی وی را به او تبریک گفته بود، اینک، درفضائی مساعد و متفاوت،خود را بسان قهرمانی احساس می‌کرد تا شکست‌ها و ناکامی‌های خویش را بپوشاند و…

تبلیغات دیرپای حزب توده ـ که با رویداد ۲۸ مرداد، امید ایجادِ «ایرانستانِ» وابسته به شوروی را بر باد رفته می‌دید ـ و سپس تیرباران ۲۶ تن از افسران سازمان نظامی حزب توده و نیز شاعر و نویسندهء محجوب مرتضی کیوان(21) و تأثیرات عمیق آن بر روانِ سیاسی روشنفکران ایران…، همه و همه،رویداد ۲۸ مرداد را ـ بعنوان یک «کربلا» ـ در حافظهء تاریخی جامعهء ما تثبیت کردو ترانهء رشک‌انگیز«مرا ببوس!» حدیث عشق‌های آتش گرفته و امیدها و آرزوهای بر باد رفتهء روشنفکران ایران گردید.گفته می‌شدکه ترانهء «مرا ببوس» با صدای حسن گلنراقی، در سوگ برخی افسران سازمان نظامی حزب توده سروده و خوانده شده است درحالیکه این ترانه 4 سال پیش از دستگیری و اعدام افسران حزب توده، در سال ۱۳۲۹ در مجموعهء اشعار «آسمان اشک» حیدر رقابی (هاله) چاپ و بوسیلهء انتشارات امیرکبیر منتشر شده بود.این ترانه سپس توسّط مجید وفادار (آهنگساز برجسته) و خوانندهء معروف آن زمان (خانم پروانه) ترانهء متن یک فیلم اجتماعی بنام «اتهام» گردید (۱۳۳۵). حیدر رقابی (هاله) متمایل به جبههء ملّی بود که در سال ۱۳۳۲ فقط ۲۰ سال داشت و در همان سال عازم کشور آلمان گردید. (22).

از این زمان، زمستان فکر و اندیشهء سیاسی در ایران آغاز شد و بار دیگر، «تاریخ» به «تقویم» بدل گردید و اندیشهء سیاسی، به آئین‌ها و عزاداری‌های مذهبی تبدیل شدآنچنانکه بقول فروغ فرخزاد:

«مرداب‌های الکل

انبوهِ بی‌تحـّرِک روشنفکران را

به ژرفنای خویش کشیدند

در دیدگانِ آینه‌ها‌گوئی

حرکات و رنگ‌ها و تصاویر

وارونه منعکس می‌گشت

دیگر کسی به عشق نیاندیشید

و هیچکس، دیگر به هیچ چیز

نیاندیشید.»

هم از این روست که گفته‌ایم: انقلاب اسلامی‌ ایران را- از جمله- می توان محصول کینه‌ها و کدورت‌ها و عصبیـّت‌های روشنفکران و رهبران سیاسی ایران بعد از ۲۸ مرداد ۳۲ بشمار آورد…

پانویس ها:

1 ـ نگاه کنید به: علم و زندگی، شمارهء 3، خردادماه 1332، صص203-206 و 291-295؛ روزنامهء شاهد، شماره‌های 20 فروردین 1332 و 7-15 و 23-25 مرداد 1332

ـ امیرخسروی، صص743 و8722

3ـ نگاه کنید به: اکتشافی، صص84-106؛ بانی سعید، مختار، «سازمان افسران حزب تودهء ایران و تشکیلات نارنجک‌سازی»، خسروپناه، ص112-114؛ نصیری، نصرالله، «ماجرای خرابکاری در پادگان هوائی قلعه مرغی» (31 شهریورماه 1332)، خسروپناه، صص103-105؛ سیر کمونیسم در ایران، صص103-104، 433 و 635-636

4ـ نگاه کنید به عموئی، ص69

5 ـ نگاه کنید به: اکتشافی، صص76-97

6ـ نگاه کنید به: عبـّاسی، صص123-129؛ عموئی، صص47-48 و 82-91؛ مبصـّر، صص323-337

7ـ امیرخسروی، ص709

8-سپهر،ص207

9 ـ سرهنگ مبشـّری در جریان دادرسی و محاکمهء دکتر مصدّق، معاون سرتیپ آزموده و سرهنگ فضل‌الهی از جمله بازپرسان دکتر مصدّق بوده است. روزنامهء اطّلاعات، 6 مهرماه 1332؛ خواندنیها، شمارهء 3، 10 مهرماه 1333، ص14 به نقل از: خسروپناه، ص200

10 ـ نگاه کنید به مبصـّر، صص310-318

11- عموئی، صص47-48. مقایسه کنید با روایت سرگرد فریدون آذرنور، در خسروپناه، ص39

12ـ ورقا، ص65؛ خامه‌ای، انور، خاطرات سیاسی، صص1040-1041؛ خسروپناه، صص198-201

13 ـ تهران مصـّور، شمارهء 526، 20 شهریورماه 1332

14ـ تهران مصـّور، شمارهء 595، 8 بهمن 1333

15- امیرخسروی، صص743 و872

16 – امیرخسروی، صص870 و872

17ـ نگاه کنید به نمودار پایگاه طبقاتی حزب توده، آبراهامیان، صص298-299

18 ـ آبراهامیان، ص302

19 ـ آبراهامیان، صص302-305

20ـ حدّادی، بهمن، «مطبوعات توده‌ای» در: حزب تودهء ایران، ج2، صص256-286

21 ـ نگاه کنید به: مرتضی کیوان، بکوشش شاهرخ مسکوب، تهران، نشر نادر، 1382

22ـ نگاه کنید به: گفتگو با مجید وفادار، مجلّهء تهران مصـّور، شمارهء 1418، 11 آذرماه 1349؛ نـّواب صفا، اسماعیل، قصّهء شمع (خاطرات هنری 50 سال موسیقی معاصر)، صص104-105؛ خطیبی، پرویز، خاطراتی از هنرمندان، ص77؛ انقطاع، ناصر، صص90-93

برای سفارش وخرید کتاب :

نشرفروغ

Forough Verlag & Buchhandlung
Jahn Str. 24
50676 Koln

Germany

foroughbook@gmail.com

http://ketab-online.net/

تلفن: 9235707-221-0049

فاکس: 2019878-221-0049

FARHANG

P.O.BOX 1042,H-station

Montréal.QC.H3G 2M9

CANADA