یوسف اردلان
…منظور از تاکید بر جدائی پایتخت ها اینست که هرکدام از این حکومتگران همه‌ی پیوستگی های ممکن با حکومت پیشین را ازمیان میبرده اند وفقط بهره کشی مطلق رعایای قلمرو پیشین رادرنظر داشته اند. به عبارتی دست بدست شدن قلمرو از صفویه تا قاجارتداوم مد نیت معینی را نشان نمیدهند که بتوان بعنوان مبنائی در پدید آوردن اشتراکات فرهنگی، زبانی و… کە می‌تواند عواملی در بوجود آمدن شرایط پیشا ملی باشد به آن اشاره‌کرد…
بخش دوم : ازصفویە تا قلمرو قاجار قبل از آغاز شکل‌گیری “ملت ایران”
از پایان سده های میانه تاسده هجدهم، دوران شکل گیری سرمایه داری(سرمایه سالاری) در اروپا است، استعمار، انباشت سرمایە ، انقلاب صنعتی، دوران روشنگری وبە دنبال این چنین پروسەایست کە شاهد شکل گیری ملتها در اروپا هستیم. از گسترش مبارزات دهقانی، مثلا در انگلستان (سده های سیزدهم و چهاردهم) تا انقلاب کبیر فرانسە نشانه های بارز این دوران هستند.
اما درهمین دوران تاریخ سرزمینهای آسیای میانه تا خلیج فارس، خاور میانه، هند و… مقارن است با ایلغاریها، کوچ های عظیم و گسترش حکومت هائی مانند اعراب مسلمان، مغول‌ها، سلجوقیان و… بعد از حملە اعراب بە امپراتور ی ساسانی و اضمحلال این امپراتوری، اندک اندک طغیانها ئی برای طرد حکومت اسلام و اعراب سر بر آورد.
“در اوایل قرن چهارم هجری(دهم میلادی) خاندانهائی که به پادشاهی و نوعی استقلال نیم‌بند ازخلافت بغداد می‌رسند. مثل سامانیان ، صفاریان و طاهریان ویا خاندانهائی مانند آل فریقون … نسب نامه و شجره نامه دروغ جعل میکنند …سامانیان خود را به بهرام چوبین ….صفاریان به انوشیروان …”[۱] منتسب میکنند.
درقرون ۱۷ و ۱۸ و ۱۹ میلادی مجموعه ایالات، عشیره های شبه فئو دالیِ سرزمیننھائی که بخش عمده آن اکنون کشور ایران نامیده میشود تحت حاکمیت حکومتھای از صفوی تا قاجارقرار داشت که از شمال با امپراتوری روسیه تزاری،از غرب با امپراتوری عثمانی(خلافت اسلامی) واز شرق و جنوب با متصرفات انگلیس و شبه قاره ھند مجاور بود .
٢٢٠ سال حکومت صفوی ( ۱۵۰۱ تا ۱۷۰۲میلادی برابر٩٠۶تا١١٣۵ه،ق.)بر مجموعه ای نسبتا ثابت این منطقه ، سبب بوجود آمدن و گسترش اصنا ف و کارگاھای نساجی، کاشی و سفال وغیره در بخش ھای کوچکی از این مجموعه گردید ، این پدیده(پیدایش اصناف و پیشه‌وری) درمناطق پیرامونی پاینخت ھا مانند اصفھان،شیرازو قزوین بوجود می آمد که ناشی از حکومتی متمرکزوتا اندازه ای با مرزھای ثا بت بود .
در اواخر این دوره نوعی مالکیت ارباب رعیتی، وابستگی دھقان به زمین و محترم شمردن مالکیت بر ششدانگ روستاها و قابل انتقال مالکیت به شخصدیگر (خرید و فروش)آغاز میگردد که با مالکیت” ھمه‌سرزمین از آن سلطان است ” فرق اساسی دارد یعنی برای این نوع خرید و فروش الزاما رضایت سلطان یا حاکم ضروری نبودەاست.
در هر حالپروسە شکل‌گیری جوامع شهری در این خطە با چگونگی شکل گیری جوامع اروپائی قابل قیا س نیست چه در سیستم مالکیت فئودالی وچه از نظر تغییرات اجتماعی، صنعتی و فکری.
حکومت صفویه، حکومتی متشکل ازایلات و عشایر، خان‌ھای خودکامه (مستقل از دولت )، غرق در توھما ت بی حد مذھبی بود.
نقشە برگرفتەشدە از ویکی‌پدیا
دراین دوره ، در اروپا عصر روشنگری بود و طرد کلیسا از حکومت، اما دراین خطه حاکمیت علامه مجلسی است و وعظ و خطا به در باره طھارت و مبطلات وضو!.
یکی از مشخصات حاکمیت صفوی سلطه مذهب شیعه در مقابل خلافت اسلامی عثمانی سنی بود که باعث بوجود آمدن مرزهای تقریبا ثابتی میان دو امپراتوری گردید .
پس ازفروپاشی حکومت صفوی که‌پایتخت آنها قزوین و اصفھان بود دوران پرطلاتم اشرف‌خان افغان وسپس حکومت نادر شاه پیش می‌آید که توانسته بود ھمین مجموعه شبه فئو دالی عشایری را متمرکز نگھدارد. پایتخت او مشھد بود وتوانسته بود بر این مجموعه عشیره ای تسلط داشته باشد. بنا بە گفتە “بروینسن” درکتاب آغا، شیخ دولت، بزرگترین مجمع عمومی مرکب از روسای چهاردە هزار رئیس عشیرە در دشت مغان(مشروعیت دادن بە انتقال قدرت از صفویە) گواهی بر این واقعیت است. پس از کشته شدن نادرشاه کریم خان زند به‌قدرت می‌رسدکه پایتخت حکومتش”شیراز” بود، وقادربه‌حفظ این قلمرو میگردد. پس ازحکومت کوتاه زندیه‌که مصادف است با انقلاب کبیر فرانسه، سرانجام حکومت به قاجارها میرسد که پایتخت آنها تھران بود.
منظور از تاکید بر جدائی پایتخت ها اینست که هرکدام از این حکومتگران همه‌ی پیوستگی های ممکن با حکومت پیشین را ازمیان میبرده اند وفقط بهره کشی مطلق رعایای قلمرو پیشین رادرنظر داشته اند. به عبارتی دست بدست شدن قلمرو از صفویه تا قاجارتداوم مد نیت معینی را نشان نمیدهند که بتوان بعنوان مبنائی در پدید آوردن اشتراکات فرهنگی، زبانی و… کە می‌تواند عواملی در بوجود آمدن شرایط پیشا ملی باشد به آن اشاره‌کرد.
تا زمان اندکی پیش ازجنبش مشروطه ھیچ نشا ن و اثری از اینکه‌مردمان تحت حکومت این حکومتگران خودرابا (ملیت یا حتی قومیتی )شناسانده با شند وجود ندارد و نمیتوانسته است وجود داشته باشد.
تاریخ نویسان ناسیونالیست ایرانی بر وجود کلمه(ایران) در زمانهای مختلف تاکید دارند، که‌نوعی خلط مبحث است. وجود کلمه “آریا”،”ایران” درزمانهای مختلف ، دراوستا ویا متون باستانی یاتوسط شاعران بصورت صفت”دلیر، بزرگ‌مرد و…” بکار برده شده است، ویا بعنوان اسم مکانی نکره، ناظر بر مناطق گاهاتصوری است نه واقعی. در کتابهای معتبرسده‌های میانه، بعنوان مثال در سفرنامه ناصرخسرو ویا تاریخ بیهقی اثری از نام ایران به مثابه سرزمین در برگیرنده مردمانی خاص به‌چشم نمیخورد ومنطقی هم هست که نباشد، در مقدمه شاهنامه ابو منصوری محدوده ایران، منطقه‌ای خواهد بود مثل ولایت کابل ویا افغانستان کنونی. فردوسی پارسی گویان را “عجم”نام برده‌است نه “ایرانی”(بسی رنج بردم دراین سال سی__عجم زنده کردم بدین پارسی) درحالی‌کە بارها بە مناسبت‌های گوناگون ازکلمە ایران اسم بردە است. ازنظر جغرافیائی هم فلات ایران منطقه بسیار وسیع‌تری از کشور ایران ویا زیست‌گاە پارسی‌گویان را شامل میشود ، که‌مردمان گونەگونی را در بر گرفته‌است. گویا اولین بار تیمور لنگ پس از عبور از آمو دریا گفتە است کە بە خاک ایران رسیدم و یا سکەای منتسب بە نادرشاە اسم ایران را برخود دارد.
عثمانیان سرزمین شرقی خودرا (عجمستان)نام برده اند و اروپا ئیان منطقه شرق آناتولی را پرس نامیده اند . بنا به قول عبدالفتاح فومنی موئلف تاریخ گیلان( نیمه اول قرن ١١ ه.ق.قرن هفدهم میلادی) گیلانیا ن ساکنان جنوب البرز را بطور اعم “عراقی” گفته اند ، به ھمان گونه که‌مناطق ترکمن ومغول و ازبک را” توران” وقلم‌روعثمانی آنزمان وترکیه‌فعلی را”روم” می گفتند( مولانا جلالالدین رومی ،امیرارسلان رومی.)… در سفر نا صرالدین شاه به‌فرنگ،او در باز دید موزه سلطنتی تزارمیگوید:
“…دو دست زین ویراق مرصع بسیارخوب که سلطان حمید خان پادشاه رومبرای امپراتریس کاترین فرستاده آنجا دیده شد…”.
در ھمان دوران محدوده تحت حاکمیت قاجار(عجمستان، عراق عجم، ممالک محروسه ویاممالکمحروسه‌ایران نامیده می‌شدونه مملکت ایران) ومراد سرزمین های تابع سلطان قاجاربوده‌است نه یک مملکت واحد با مردمانی همگون و روابط اقتصادی واجتماعی خاص.
دراوایل حکومت قاجار قلمرو آنها مشتمل بر پنچ ایالت وبیست وسه ولایت بوده‌است.[2]
درآن دوران رعایا، جز بعنوان مایملک سلطان چیزدیگری بحساب نمی آمدند، تا چه برسد به اینکە ملت بە حساب بیایند وهم‌طرازبا اشراف!قلمداد شوند. در واقع آنچه به حساب می‌آمده است تبعیت و خراج‌گذاری رعایا به پادشاه بوده و بس. مراد از پدیدە “ملت” دورانی است کە مردمان احساس هویت و موجودیت اجتماعی میکنند، وهم‌بودی ملی بە باور عمومی تبدیل شدە باشد.
چنانکە اشارە شد، دراوایل سدە دهم میلادی(چهارم هجری قمری) سلاطین یاحاکمان برای مشروعیت بخشیدن به اقتدارخود به ارواح پیشینه پناه میبردند(هم چنانکه تاکنون هم نسب به آل علی بردن و سید قلمداد شدن، دکانی است برای یافتن جایگاه اجتماعی ) این کار، تذویر یا روشی است برای موجه جلوه دادن امتیاز اجتماعی.
درهر حال این پدیده به گذشته تعلق دارد و نمی شود پدیده‌های جدید اجتماعی را باآن توضیح داد(هرچند بازار فریب‌کارانه آن هنوز مشتری دارد).
نمونه‌هائی از تاریخ دوران قاجار بهخوبی نشان میدهد که دربار قجر مستملکاتش را چه می‌نامیده‌است.
١- تاریخ قاجاریه” (نوشته میرزامحمدتقی لسان الملک سپھر (که در خدمت فتحعلیشاه،محمدشاه وناصرالدین شاه بوده واین تاریخ را در زمان ناصرالدین شاه نگاشته بهخوبی نشان میدهد که کلمه ایران چگونه بکار برده می‌شده‌است:
“…در سنه یکھزار و دویست وبیست و پنج چون پنج ساعت وشش دقیقه‌از روزبگذشت … شھریار عجمفتحعلی شاه بسنت جمشید جم جشن نوروزی بپای برد…”
٢- محمد حسنخان صنیع الدوله‌اعتماد السلطنەرا میشود بمثابه نمونه کامل ادبیات سیاسی دربار قاجاردانست او[3] تا لیفات بسیار دارد از آنجمله” مرآت البلدان”و “منتظم ناصری…در”مرآت البلدان ” نیمه دوم قرن١٣ ه،ق، ١٢٩۴ چنین میاورد:
“ایرانشھر:
ابو ریحان خوارزمی گفته است ایرانشھرعبارتست از بلاد عراق و فارس وشھر ھای جبال وخراسان، عجمگویند اسم ارفحشد بن سام بن نوح است و شھر ھم که بمعنی “بلد”. است بنا براین معنی ایرانشھر بلد ارفحشد است…عقیده عجماینست که تھمورث که یکی از سلاطین عجمبوده و
درنزد ایشان بمنزله آدم است،ھر قطعه از زمین را بیکی از اکابر ورجال خود داد ، از جمله آن اکابر ده نفر، اولاد ایران بن اسود بن سام بن نوح 4 بودند که‌اسامی‌آنھا از اینقرار بود:
خراسان،سجستان،کرمان،مکران ،اصفھان،گیلان، سبدان ،گرگان،آذربایجان،ارمان.بھر یک از اینھا آن مملکتی را دادکه الان به‌اسم ایشان موسوم است و این جمله ایرانشھر است.بعضی دیگر از عجمگفته‌اند فریدون زمین را میان سه نفر پسر خود تقسیم کرد مغرب را به سلم داد و سلاطین روم اولاد او میباشند. وبا بل وسواد را که عراق و جبال و خراسان و فارس باشد به ایران نام که ایرج باشد داد و ایرانشاهنام یافت و پادشاھان عجماز نسل او می باشند ومشرق را بطوس(طوج)داد وملوک ترکستان وچین اولاداو میباشند. در کتا ب بلاذری مسطور است که ایرانشھرعبارتست از نیشابور و قھستان وطبس وھرات وقوشنج و باد غیس وطوس که‌آنرا طابران ھم گویند واما ایرانمخفف ایرانشھراست.”
این نقل قول ھای قرون اخیر(اندکی قبل از انقلاب مشروطه)بروشنی نشان میدھد که کلمه(ایران) حتی از نظر سلاطین حاکم بر این قلمروبه مثابه یک کشورویا سرزمین تحت سلطه یک حکومت، ویاموطن مردمانی ھمگون اطلاق نمیشده است….
مراد این است که بکار گرفتن نام(ایران) به مثابه سرزمینی معین چنانکه به آن اشارە خواهد شد، اندکی قبل از انقلاب مشروطه بکار برده میشود وباستانی بودن و افسانه سازیھای ایران باستانی چنانکه‌خواھد آمد زائیده تراوشات ذهنی ناسیونالیسم مشروطه است. به نمونه ھائی در این زمینه در ادامه بحث اشاره خواھدشد.
بخش سوم: (شرایطی کە ناسیونالیسم ایرانی را برانگیخت)
انقلابات۱۸۴۸.م( برابر با۱۲۲۶\۲۷ه.ش و۱۲۶۳\۱۲۶۲ه.ق)
— جنبش ھای اجتماعی ای که اروپای ضنعتی را درنوردیده‌بود.
— در آلمان شورش ھای بزرگ گارگری رخ داد که انقلاب برلین ۱۷ــ ۱۹ مارس۱۸۴۸ یکی از مھم ترین آنھا بود.ھر چند جنبش های کارگری سرکوب شدند اما منجر به تشکیل مجلس قانون گذاری وآغاز وحد ت آلمان شد، این انقلاب علیه اشراف بوروکرات واعمال قدرت خرده مالکین روستا ئی بود.
در ایتالیا هم، قیامی که از۱۸۴۸شروع شده بود درسال۱۸۷۱ به وحدت ایتالیا منتهی شد،به‌قول کارل مارکس،همان کسانی که انقلاب ۱۸۴۸را سرکوب کردند علیرغم اراده خود به مجریان وصایای آن مبدل گردیدند.
تحلیل حوادث ۱۸۴۸ تا ۱۸۵۲فرانسه را درکتاب ارزنده کارل مارکس(هجدهم برمر لوئی بناپارت)میتوان دید.
این دوران پرتلاطم دوران ساز دراروپا مقارن است با حکومت محمد شاه قاجار(پادشاهی درویش مسلک،مرید حاج میزاآقاسی) و با صدارت حاج‌میرزاآقاسی .
در زمان ناصرالدینشاه، با مراوداتی که معدود کسانی از لایه ھای بالای اشراف و اعیان وتجار بزرگ که‌روابط تجاری بە هند و روسیە(اروس) و اروپا، ویامسافرتهای زیارتی مکە وعتبات به‌سرزمینهای امپراتوری عثمانی داشتە اند، سواد آموختگان به شیوه مدرن(اروپائی) آشنا به دنیای جدید(بی شک از دید ھم طبقه‌ای ھایشان دراروپا) پیداشدند. حاصل این مراودات، اصلاحاتی هر چند بسیار کند، در دوره ولایت‌عهدی عباس میرزا شروع شد، که‌تاسیسس دار الفنون نتیجه این پروسه‌است.
فعالیت شرق شناسان وباستان شناسان ومیسیون ھای مختلف در قالب پژوھشھای علمی از ھمه مھمترفراماسونری، که تلاشی بود برای استحکام روش ھای استعماری و گسترش الیگارشی سرمایه سالاری، خواسته یا نا خواسته محرک وگستراننده احساسات ملی نارس میشدند. یعنی حضور “خارجیها” به‌عبارتی“آنها”، آرزوی مثل ” آنها” شدن را در اذھان عده‌ای از شھرنشینان بوجودمی‌آورده است(که مانند آنها دارای هویتی ملی باشند) ولی ابزاربوجودآوردن آن حکومت دل- خواه، موجودنبوده است. نه از جنبشھای دھقانی خبری بود ونه از واحد ھای صنعتی حتی در سطح کار گاھی و صنفی، که سبب ادغام مردمان یک سرزمین بشود. میتوان مبنای بروز احساس هویت ملی(تمایل بە یگانەبودن برای حل مشکلات ) رادرهم‌آمیزی مردمانی همدرد دانست کە برای چارەجوئی مشکلات اجتماعی وسیاسی، بخواهند توامان سرنوشت سیاسیشان را خود رقم بزنند. درواقع حق تعیین سرنوشت معنائی جز این را نمی‌تواند دربر بگیرد،(مشارکت آگاهانەآحاد مردم در تعیین سرنوشت سیاسی خود).
علاوه بر نبود عوامل مذکور، تسلط کامل جهل و دین وفشار وتحقیرحکومت‌ھای روس و انگلیس راهم باید بەحساب آورد. در ھر حال،اندک اند ک ھویت یابی ای که بدان اشاره شد آغاز میشود. نگاه گذرائی به وضعیت قلمرو حکومت قاجار وحکومتھای پیرامونی آن برای روشن شدن مطلب خالی از فایده نخواھد بود.
امپراتوریعثمانی:
در شرق اروپا، قلمرو عثمانی(بالکان)تحت تاثیر دگرگونیھا ی قرن ۱۹ و با مداخلات دولتھا- -ئی چون روسیه وانگلیس ، پروسه استقلال خود را از امپراتوری عثمانی آغاز کرده بودند .
امپراتوری عثمانی برای استمرار حکومتش، لا اقل بر بخش‌مسلمان امپراتوری، به مبلغین اسلامی پناه برد تا شاید بیضه اسلام امپراتوری اسلامی (عثمانی)حفظ شود، بنا بر این استانبول وقاهره به مراکز بزرگی از تجمع موحدین اسلامی مبدل شدند وبعبارتی وحدت اسلامی قھرمان خود را در ناصیه سلطان عبدالحمید میدید .
“مارتینوانبرویینسن”درکتابآغا شیخدولت میگوید:[4]
“…نا سیو نالیسم اسلاوی و یونانی را اروپائیان بر انگیختند و دامن زدند ؛ روسیه نیز توجه‌زیادی به ارمنیان ابراز کرد ، که متحدان(بالقوه)آشکار وی در بر خورد با امپراتوری عثمانی بودند. در مقام واکنش در قبال چنین تھدیدھائی شماری ایدئو لوژی ھای جدید و بعضا متنا‌قض درمحافل بالای روشنفکری امپراتوری دھه ھای سده نوزدھم ریشه دواند. عثمانیسمنوعیوطن‌پرستیمبتنیبرتابعیتدرکشورعثمانیبود.این عثما نیسم بر منا فع ھمه اتباع صرف نظر از زبان و مذھب تاکید میکرد . پاناسلامیسمقھرمان و مدافع خود را در وجود سلطان عبد الحمید
یافت( ۱۸۷۶ ۱۹۰۹ ) که رنگ تند ضد استعماری(روس و انگلیس)داشت. پانترکیسم یعنی متحدکننده ھمه مردم ترک زبان در واحدی سیاسی ، ممکن است واکنشی در قبال پان اسلاویسم تزارروس یا خود تقلیدی از آن بوده باشد. این ایدئو لوژیھا ھمه در میان لایه ھای اجتماعی واحدی به‌گل نسشستند و بار دادند این لایه صا حب منصبا ن لشکری و کشوری و ملاکین شھر نشین بودند.
ترکھایجواندر دھه ۱۸۸۰ از میان روشن ترین و تحصیلکرده ترین بخش این لایه سر بر آورد . جنبشی بود سیاسی وسخت متاثر از لیبرالیسم وفلسفه‌پوزیتیویسم (مثبته) فرانسه. ترکان جوان دارای برنامه‌ای بودند متضمن حکومت مشروطه(در قبال حکومت مطلقه سلطان عثمانی) وآزادی ھای سیاسی این جنبش در ابتدا خود را “نوعثمانیان” خواندند “ترکھایجوان” بر چسپی بودکه خارجیان بدان زدند ، و قبول عام یا فت و جالب این است که بسیاری از گردانندگان عمده اش مسلمان غیر ترک بودند . دو روشنفکر کرد به نام ھای عبدالله جودت و اسحاق سکوتی نقش‌ھای‌مھمی در آن ایفا کردند . اتباع وفا دار سلطان دنبال پان اسلا میست بودند، که ترک‌ھای جوان آن را رد میکردند ، زیرا این پان اسلامیسم برابری ھمه اتباع عثمانی را نمی‌پذیرفت ، و وسیله ای بودبرای توجیه حکومت مطلقه سلطان. اما جنبش ترک ھای جوان بتدریج تحت تاثیر افسون پان–ترکیستی قرار گرفت. از آنجا که ظاھرا ملت ھای مسیحی عثمانیسم را رد میکر دند ، لذا نا سیو نالیسم این دو، یعنی ترک‌ھا و آنھا متقابلا رشد و بسط یکد یگر را تقویت میکردند … ” (تاکید ھا از نگارندە است).
یاد آوری این نکته در اینجا بی مورد نخواھد بود که در گیری اروپائیان(بویژه انگلیس)باحکومت عثمانی دراین دوران درقالب حرکتهایملی خودرا نشان می دهد. بوجود آمدن جنبشھای ملی(هرچند نارس وناقص!) در محدوده امپراتوری عثمانی از حمایت انگلیس و روس(بنا به شرایط)برخوردار بودند .
اگرتقا بل اروپا ئیا ن با حکومت عثمانی در قرون ۱۶ و ۱۷ میلادی تقابل دوران فئودالی(جنگ ھای صلیبی)بود؛ اکنون دیگر تقا بل د نیای سرمایه داری اروپا با عثمانی به شیوه ای دیگراست واین بارتکیه بر حرکت ھای “ملی” است.
شایان توجه است که در اوایل قرن ۲۰، با ستان شنا س و افسر ماجرا جوی ارتش انگلستا ن، نویسنده و تاریخ دان (توماس ادوارد لورنس) معروف به لورنس عربی وزیر مختار انگلستان درحجاز، جھت متحدکردن عشایر عرب وبوجود آوردن” حسملیعربی”و جدا کردن آنھا ازقلمرو عثمانی، طی جنگ جھانی اول دست به ماجراھای بیسابقه ای میزند و به موفقیت ھای چشمگیری درجھت تسلط حکومت انگلیس بر منطقه دست می یابد. در این ماجرا نکته مھم و قابل توجه این است که: مردمعربحجاز که قبل و پس از ظھور اسلام وگسترش آن عرب نامیده میشدند وطی قرنھا بنام عرب حکومت کرده بودند ھنوز تبدیل به “ملت عرب نشده بودند(“[5]
در حالیکه در همین قرن(نوزدهم) مصر را می‌بینیم که بعد از اسلام، عربی شده بود، اما بسبب رشداقتصادی(بوجود آمدن کارگاههای صنعتی بویژه کشتی سازی) وتحت تاثیرجنبش‌های‌سیاسی اروپا درقرن ۱۹ دوران شکوفائی اقتصادی‌ای که به دوران محمد علی معروف است، را ازسرگذرانده بود، در موقعیت تاریخی متفاوتی از سرزمین های اصلی عربی قرار میگیرد، در شورش‌هائی که برای خارج شدن از زیر سلطه‌عثمانی انجام داد، بوضوح شکل گیری مردم مصر به مثابه یک ملت (مصری) دراین جنبشهاقابل مشاهده است. یعنی مردم مصر در قرن نوزدهم است که پروسه تبدیل شدن به ملت را آغازمی‌کند.
امپراتوریروس:
لازم به تو ضیح نیست که امپراتوری تزاری که از عقب ماندگی صنعتی واندک بودن رشدسرمایه داری نسبت به دیگر کشور ھای اروپائی رنج میبرد اگر در اوایل قرن ۱۹حمله ناپلئون را (به هر دلیل) دفع کرده بود اینک در اوایل قرن ۲۰در شرق با ژاپن نمیتوانست ھماوردی کند وبلا خره با شکست روسیه از ژاپن( ۱۹۰۵ ) کابوس ابر قدرتی روس درمنطقه فروریخت.
روسیه ھمواره از پیشروی ھای انگلیس در آسیا در ھراس بود، ازبیم انگلیس به متصرفات” قفقاز” و”آران”(جمھوری آذربایجان کنونی) طی معاهده های گلستان و ترکمانچای بسنده کرده بود وتمام تلاش خودرا معطوف به پشتیبانی ازحکومت قاجار کرده بود. یعنی با نفوذ در در بار و اعیان واشراف در پی اعمال حاکمیت خود، مانع پیشروی بیشتر قدرت انگلیس بود .
لازم به توضیح نیست که از آغاز حکومت فتحعلیشاه به بعد در بار(حکومت قاجار)میدان رقابت و اعمال قدرت روس و انگلیس بو د که علاوه بر تسلط بر این قلمرودرتقابل با حکومت عثمانی هم مورد بهره بردای قرار می‌گرفت. وبه جرات میتوان گفت که علت عمده برجای ماندن بخش ثابتی از قلمرو قاجارناشی از تعادل قدرتهای انگلیس و روس و عثمانی بود، نه کارائی حکومت قاجار.
امپراتوری روسیه ھمواره در کشاکش با حکومت عثمانی بود. ودر این کشاکش محدوده ای ازسرزمین تحت حکومت قاجارعرصه این جنگها بود، بدون اینکه پادشاه قاجار قادر به عکسالعمل باشد . ( کردستان وآذربایجان دراواخر قرن ۱۹) ھماوردگاه این دو امپراتوری بوده اند.
امپراتوریانگلیس:
حضور انگلیس در شبه قاره ھند اورا بصورت ھمسایه جنوبی وشرقی ممالک تحت سلطه قاجاردرآورده بود نقش انگلیس در قرون ۱۹ و ۲۰ و چگونگی اعما ل نفوذ آن با تحت الحمایه قراردادن بحرین و جدا کردن افغانستان کنونی از مستملکات قاجار تعادلی ژئو پولتیک(جغرافیای سیاسی)بین روس و انگلیس بو جود آورده بود.
چنانکه اشاره شد محدوده حکومت قاجار میدان رقابت و زور آزمائی این دو حکومت استعمار گر بود. حرکات اجتماعی این دوره بنمونه”جنبش” تنباکو برای لغو قرارداد “رویتر”نشانی از ضعف حکومت ازیک طرف تسلط جهل ودین وحضور قدرت انگلیس از طرف دیگر است ویا بعد از آن حرکات بست نشینی ھای مشروطه خواھان درسفارت انگلیس و یا بتوپ بستن مجلس بوسیله قزاقان روسی…نشانگر حضور فیزیکی این دو نیروی خارجی است. به‌طوری‌که بخشی از مشروطه خواهان دادخواهی را نه از حکومت خود که ا زانگلیس می‌طلبند! و محمد علیشاه با اتکا به قزاق‌های روسی مجلس را به‌توپ می‌بندد.
فراماسونری
در قرن۱۹م.سرمایه داری صنعتی و الیگارشی مالی در حال گسترش بود . طغیانھای چشم گیری در امپراتوری اسپانیا، پرتقال و مستعمرات آنھا در آمریکای لاتین بوجودآمده بود، فروپاشی امپراتوری عثمانی وھابسبورگ(اتریش- مجارستان)(نمسە) شروع شده بود… در این شرایط است که‌مجامعی از دولتمردان ونخبگان درس خوانده ونوخاسته(دولتمردان جدید) پدید آمد، که عمدتا دررھبری این طغیانھا و اداره کشور ھای جدیدنقش تعیین کننده ای داشتند. در این دوران تجمع هائی ازنخبگان ودانشگاهیان که عمدتا از وابستگان اقشار و طبقات بالائی جامعه سرمایه دار اروپائی بودند بوجود آمده بود ، ابتکار این تجمع ھا( لژ ھا) را اشرافیت مالی آنگلوساکسون انگلیس در دست داشت که فراماسونری نامیده شد.
بوجود آمدن کشورهای جدید و گسترش افکار ناسیونالیستی با سمبلهائی چون مازینی وگاریبالدی بە مثابە نخبگان این‌دوران پا بە عرصە وجود نهادە بود، وبەعنوان قھرمانان اسطوره ای ناسیونالیسم شناخته شدند، آنها شخصیتهائی بودند که‌تاثیرمهمی بر حوادث تاریخی اواخر سده ۱۹ واوایل قرن بیستم میلادی که‌سرنوشت اروپا وامریکای لاتین وآسیا را رقم زد، داشتند( ازاستقلال بولیوی در آمریکای لاتین تاوحدت ایتالیا…). تفکرمازینی کاملا بر اساس سرشت نخبه گرائی، سرشتی دانستن ناسیونالیسم واراده گرائی بود. دراین قالب فکری کە ناسیونالیسم فطری است و الزاما هرفردی متعلق بە یک ملت است!، فقط می‌ماند رهبرانی کە آنرا هدایت یاجا بیندازند، وبر این مبنا شکل‌دادن بە ملت از بالا معنا پیدا میکند. جمله معروفی از ماسیمو آزگلیو همرزم گاریبالدی و مازینی نقل است که میگوید: “…ما ایتالیا را ساختیم حالا ایتالیائی میسازیم” .
اروپایجوان:
با ازهم پاشیدن امپراتوری هابسبورگ(جنگ پروس و دانمارک، جنگ پروس و اتریش و بالاخره جنگ پروس و فرانسه). وتولدآلمان بە زعامت بیسمارک وسپس اتالیا، با رهبرانی چون گاریبالدی ومازینی الھام بخش گروھی از روشنفکران ونخبگان سرزمینهائی ازاروپا شدند که تحت تسلط روسیه و عثمانی بودند. تاثیر افکار ناسیونالیستی اروپای جوان برروشنفکران ودرس خواندگان غیر اروپائی قلمرو عثمانی منجربه پیدایش جنبش(عثمانیان جوان)شد که بعد ھا(ترک ھای جوان)نامیده شد، واز این راه برروشنفکران جنبش مشروطه(ایران) اثر گذارد.
“موجی را که اریستو کراسی مالی ،سرمایه گذاری کلان با روشھای توطئه گرانه وبی پروا بنام نا سیونالیسم به راه انداخت بر اساس منافع وسیاست‌ھای اریستو کراسی مالی تبیین میشد ومورد حمایت‌الیگارشی لندن بود(“عبدالله شھبازی الیگارشی لندن وبنیان گذاری تروریسم جدیدمازینی:انقلابی یا توطئھ گر؟)
بنیان گذاری فعالیت فراماسونری(فراموشخانه) در قلمرو حکومت قاجار رابه میرزا ملکم خان نسبت میدھند . در زمان سلطنت ناصر الد ینشاه (نیمه دوم قرن ۱۹ میلادی).[6]
پارسیان هند
پارسیان ھند در بمبئی که به‌روایتی بخش عمده‌آنهااعقاب پارسیان گریخته از مستملکات ساسانیان پس ازحمله اسلام هستند، خودرا حافظ سنت های پیش ازاسلام پارسیان می‌دانند وحافظ کتب و رسالات بازمانده ازحمله اسلام بوده‌اند، این مردمان درتجارت وامور مالی کارآمدی خاصی ازخود نشان داده اند، طی قرون ۱۸ و ۱۹ درھمراھی با کمپانی ھند شرقی (کمپانی تجاری و تکنیکی و بانکی به مدیرت جاناستوارتمیل ،متفکر انگلیسی و استاد اعظم فراماسون) ، از قدرت ما لی قا بل ملاحظه ای بر خور دار بودند[7] . وبه‌این علل “کلکتە” و “بمبئی”به مرکزای برای چاپ کتب و نشریا ت فارسی وآموزش وگسترش فرهنگ پارس باستان تبد یل شده بود. این مردمان برای خود ھویتی باستانی” پارسی” قبل از اسلام قائل بودند، واز تاریخ یزگردی (سال بە سلطنت رسیدن یزدگرد کە تقریبا مقارن هجرت محمد پیغمبر اسلام است) استفادە میکردند، با تاسیس انجمن زرتشتیان ایرانی در بمبئی ۱۹۱۸ بە ریا ست( سردینشاه(که خود را“دینشاهایرانی” مینامید پروژه بوجود آوردن شھری پارسی را در کرمان یا یزد در سر داشت، به کوشش این انجمن آموزش ومکا تب پارس باستان، که قبل از این تاریخ ھم وجود داشته گسترش مییابد ؛ و سپس” ایرانلیگ ۱۹۲۲“ به‌مرکزمھمی در پروراندن تفکر” ایران با ستانی و ناسیونالیسم ایرانی” تبدیل میشود و دراین مورد کمپانی ھند شرقی اگر نگوئیم در تا سیس ولی در حمایت آنھا نقش مھمی داشته است . (در ۱۹۶۴ م. صندوقی ازطرف کمپانی هند شرقی جهت یاری رساندن بە پارسیان هند، درلندن تاسیس میشود کە بە شکل‌گیری پارسیان هند در هندوستان منجر میشود)
لقب” سر“بمناسبت ھمین تلاش “فرھنگی ” دینشاه از طرف نایب السلطنه بریتانیا در هند به او داده شده است.
شرق شناسان
شرقشناسانوباستانشناسان، بافعالیتمیسیونھایفرھنگیباستانشناسیکه‌پدیدهایکاملاجدیدبود، دررشدوتوسعه‌اندیشه‌ایرانیبودننقشمھمیایفاکردهاست.
کنتژوزفآرتوردوگوبینو
کنت دو گوبینو، سالهای١٢٧١ – ١٢٧۴ه.ق. وزیر مختار دولت فرانسه در تهران بود. او از نخستین خاورشناسانی است که در بحبوحه پیدایش مذهب “بابیت”(بهائیان امروز) در ایران بوده و در این باره کتاب نوشت. و به شرح و توضیح درباره جریانهای موجود درباره این مذهب تازه در ایران و چگونگی اعدام اعضای آن پرداخت. او نخستین کسی بود که کتابش سبب آشنایی غربیان- از جمله ادوارد براون- درباره این مذهب شد. علاوه بر کتاب مذاهب و فلسفه، در آسیای مرکزی که به زبان فرانسوی است، کتابی دیگر، با عنوان سه سال در ایران نوشته است که به دست ذبیح الله منصوری به زبان فارسی ترجمه شده است:( کنت دو گوبینو، سه سال در ایران، ذبیح الله منصوری، مطبوعات فرخی، تهران، بی تا.)
به‌روایت دکتر اردکانی “…درتاریخ آشنائی ایرانیان بافلسفه‌ی جدید از گوبینو نمیتوان یادنکرد.اوبه العازار یهودی همدانی سفارش ومساعدت کرده است که کتاب(تقریردرباب روش راه‌بردن عقل) دکارت راترجمه کند.[8]
شاید سید جمالالدین افغانی ودوستان ونزدیکان فکری او کم و بیش با نظر گوبینو در مورد تمایز انسانها موافق بوده‌اند…”
گوبینو پارسیان را درقیاس باترکها باهوش و صاحب درک می‌دانست! معتقد بودکه اگر یک فارس علاوه بر آموختن علوم اروپائی در اروپا هم تربیت شده باشد،چون به‌کشورخود برگرددآنچه را که آموخته و فراگرفته‌است از اصل رنگ پارسی میدهد وبه‌چیز دیگر مبدل میکند!.
عبد الحسین نوایی در کتاب ایران و جھان در باره کنت….میگوید:
“چھره گوبینو در آلمان نسبت به فرانسه کاملا متفاوت است. این انعکاس از توجه گوبینو به‌مسایل نژادی نشات میگیرد …چه، وی در رساله نابرابرینژادھافرانسویان را”پرمدعا” خوانده است… ازاین جھت است که درآلمان به نام او انستیتو ھا ساخته اند وکتابھا نوشته اند فردریک نیچه سخت تحت تاثیر افکار گوبینوبوده….”
ادواردبراون
(شرق شناس انگلیسی) تلاش عظیمی در جمع آوری تاریخ اد بیا ت فارسی انجام داده‌است این تلاش دربرگیرنده ادبیات فارسی از قدیم ترین ادوار تا فردوسی، از فردوسی تا سعدی، ودوره تسلط تاتار وهمچنین دوره صفویه و قاجار تااوایل پھلوی رادربر میگیرد، این مھم را در مدت٣٠ سال بانجام رسانده‌است وبه اعتباری میشود گفت تلا شهای او زمینه ای شد که تاریخ سازی بر محور زبان فارسی بوجود آید. رابطه او با مشروطه‌خواھان قبل از بتوپ بستن مجلس شروع میشود و پس ازبتوپ بستن مجلس(استبداد صغیر)با عده ای از مشروطه خواھان بنام، چون معاضد السلطنه، دھخدا، تقی زاده ، محمد علی تربیت ….که به‌فرانسه(پاریس)رفتنه بودند تماس گرفته و آنھا را به انگلستان جھت جلب حمایت پارلمان و دولت بریتانیا دعوت میکند و تا اواخر عمر مکاتبا تش با تقی زاده بر دوام بوده است، ادوارد براون یکی ازعلاقه مندان دین جدید” بابی” بود و چون مستقیما در ارتباط با”میرزایحیی صبح‌ازل” بوده مقالات و نوشته ھا یش از مئاخذ معتبر بھائی ھا و ازلی ھا میباشد.
اولین تاریخ مشروطه را هم‌او برشته تحریر درآورده که مرجعی برای تاریخ‌نویسان مشروطه بوده است.
نقش وی درجمع آوری تاریخ ادبیات زبان فارسی چشم‌گیراست، او بااین کار زمینه‌ای رافراهم میکند که بعدازاو تاریخ ادبیات فارسی ھمچون تاریخ اجتماعی نگریسته شود.
پر واضح است بازتاب اوضاع اجتماعی درادبیات خودرا نشان می دهد اما نا درست است اگر تاریخ ادبیات زبان فارسی را به جای تاریخ اجتماعی بخشی ازپهنەای بە حساب بیاوریم کە زبان فارسی در آن سرزمین‌ها رسمیت ویا رواج داشتە است(پدیده‌ای که تاریخ نگاران ناسیونالیست ایرانی بهآن متوصل می‌شوند). در هرحال تاثیرادوارد براون یر روی تاریخ نگاری ای که در ادامه بحث بدان اشاره خواھد شد غیر قابل انکار است.
بخش چهارم: دوران روشنگری در قلمرو حکومت قاجار
ھمانگونه که اشاره شد روشنفکرانی از لایه ھای بالای جامعه شاهزادگان، اشراف، تجار واعیان فرنگ رفته و فئودالھای شھرنشین، موجب بوجود آمدن روزنامه ھا و دایر شدن چاپخانه(باسمه‌خانه) شدند. وهمچنین مروج گفتمان ھای (لیبرالیستی) رفرم خواهانه ای بودند کە در اروپا آموختە بودند. ودرجهت اجرا وانتقال آن می‌کوشیدند.
( تاسیس دار الفنون نمونه‌ای ازاین پدیده است). روشنفکرانی نظیرصنیع الدوله و محمدتقی خان (لسان الملک سپهر)ویا میرزاملکم خان(۱٣٢۶-۱٢۴۹.ق)، میرزا یوسف خان مستشار‌الدوله (وفات ۱٣۱۴.ق )ازاین زمره‌اند.
خارج از چرخه حکومتی واشراف مقارن انقلاب 1905 یعنی اواخرقرن نوزدهم واوایل قرن بیستم میلادی “باکو” واقع در جمهوری آذربایجان فعلی که‌یکی از دروازه‌های مهم تجاری “قلمرو قاجار” بشمار میرفت، گروهی از روشنفکران آشنا به مسائل جدید اجتماعی که تاثیری مستقیم در روشنگری توده شهری این سرزمین را داشتند در خود جای داده بود.
به نمونه میزا فتحعلی آخوند زاده (۱٢۹۵-۱٢٢٧.ق)، و میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی (۱٢٣۹–۱٢۵۰.ق) را در زمره این نخبگان میشود نام برد. از این دوران ببعد است که با انتشار روزنامه‌ھا ورسا لات نام دولت ایران ، کلمه‌وطن و وطن پرست ،ایرانی و… در سطح ھمین لایه ازدرس خواندگان و فرنگ رفتگان شهری متداول میشود.
تاثیرگروه قابل مڵاحظه‌ی کارگران فصلی یا مهاجر (که از مناطق غرب و شمال ایران به باکو رفته بودند) درآشنا کردن اقشار پائێن جامعه با مسائل جدیداجتماعی مانند دفاع از آزادی های اجتماعی وحقوق فردی مخالفت با دیسپوت(دیکتاتور) که درروند مبارزات بعدی مشروطه موثر بوده اند قابل توجه است. گشودن این مقولە در گنجایش این بحث نیست.
دراین مبحث(روشنگری) به اختصار بر نقش سید جمال الدین افغانی (۱٣۱۴-۱٢۵۴.ق)، میرزا آقا خان کرمانی، سید احمد روحی اندک تاملی میکنم.
1 ــ سیدجمال الد ینافغانی:
سید حمال الدین افغانی ، به قولی اسد آبادی که در واقع اسعد آبادی است و”اسعد آباد قریه ای از قرائ کز ازناحیه‌کابل است ” (ناظم الاسلام کرمانی تاریخ بیداری ایرانیان ). سید جمال الدین در اسعد آباد (حومه‌کابل)به د نیا آمد و نبوغی در آموختن و کاراکتری پرخروش داشت در١٧ سالگی پس از سفرش به ھندوستان به بصره میرود و در آنجا توسط شیخ مرتضی انصاری به درجه اجتھاد میرسد و مجدداعازم ھند میشود، ا و بمثابه مبلغیاسلامیاز ھند به مصر واز آنجا به‌اسلامبول سفر میکند ودر تبلیغ و گسترش اتحاد اسلامی نقش تعیین کننده ای مییابد دراین دوران است که با ارسال نامه ھائی به میرزای شیرازی در تحریم تنباکو نفوذ خود ر ا در قشر با سواد آن زمان(که ھمه مسلمان بوده اند)نشان میدھد)ربیع الثانی سال ١٣٠٩ ق، میزاحسین شیرازی بنا به توصیه سید جمال افغانی فتوای تحریم تنباکو را صادر میکند
«الیوم استعمال دخانیات حرام است، معارضه با امام زمان است») (گفتە میشود کەنفوذ آخونها آنچنان بودە است کە با تحریم تنباکو نوکرها وغلامان دربار هم از چاق‌کردن قلیان برای ذل‌اللە خودداری کردە بودند)
از استانبول مجددا به ھندوستان ازآنجا به آمریکا وسپس به اروپا (فرانسه و انگلیس)میرود و به اسلامبول باز میگردد. وی عضو فعال فراماسون بوده است و در طول زندگی کاملا سیاسیش با تاکید بر اتحاد اسلام با ترویج”امتگرائیاسلامی” برای رھائی ازقید “استیلاگران” در برابر لیبرالیسم(اصالت فرد بمثابه پایه دموکراسی) در جوامع عقب مانده مسلمان ، کارائی چشمگیری از خودنشان داده است.
اشاره به این موضوع منا سب است که در آن دوران بر جسته تاریخی(نیمه دوم قرن۱۹) تلاش نظری وعملی”مارکس و انگلس”دربیان “جمع گرائی پرولتاریا (سوسیالیسم)” درمقابل “فردگرائی لیبرالیسم”، واین دومورد در تقا بل نظریه “امت‌گرائی(دین باوران)” و (ملت گرائی)ناسیونالیستھا، فضای مبارزات نظری آن زمان اروپا را تشکیل می‌داده است. نظرات سید جمال درمیان نخبگان و “روشنفکران “مسلمان خاورمیانه از مقبولیت خاصی برخوردار بوده‌است.
در زمان اقامت سیدجمال در پاریس” ارنست رنان”(تاریخ نویس ومحقق خرد گرای فرانسوی) خطابه ای در ۲۹ مارس سال ۱۹۸۳ در دانشگاه “سوربن”پاریس ایراد کرد و در آن اشاره به این دارد که دین اسلام با علم ساز گار نیست این خطابه در نشریه(ژورنال د دباjournale des debats) منتشر شده بود، سیدجمال ھم مانند دیگر صاحب نظران مسلمان آن دوره ازجمله “نامق کمال” ترک، “بایزیداف” امام جمعه مسجد سن پیترسبورگ، “استاد مسینیون” فرانسوی نسبت به این مقاله عکسالعمل نشان‌داد. مطلبی که با تقریرسید جمال وتحریر “محمد عبدو”(مفتی مصر که خودراھمواره شاگرد سید جمال میخواند) در دفاع از اسلام نوشته شد در ھمان نشریه به چاپ رسید. او رساله ای به نام”نی چریه”در رد طبیعییون یا مادیون( “ماتریالیست ھا”)را به زبان فارسی نگاشته است.[9]
گسترش دامنه فعالیت اتحاد اسلام ومشارکت فعال سید جمال که تاثیر بسزائی بر روشنفکران صدر مشروطه داشته، قابل توجه است. او درسال۱۸۸۶در مونیخ بنا به دعوت ناصرالدینشاه که درراه بازگشت به تهران بود به همراهان ناصرالدینشاه پیوست ودرتحت حمایت ناصرالدینشاه قرارگرفت. او درسال۱۸۸۹مغضوب واقع شد، بابی حرمتی از تهران به کربلا فرستاده شد. سید ازآنجا به لندن وسپس به دربار باب عالی (عثمانی) دعوت شد. اھمیت گسترش ایدە اسلام سیاسی وتاثیرآن درشکل گیری اسلام‌گرائی بە ظاهر ضد استعماری در منطقه به چشم می‌خورد، سید جمال یکی از نمایندگان آن بود.
تسلط این فرهنگ مذهبی (چنانکه اشاره شد درجهت حفظ خلافت اسلام عثمانی) بود اما اثرات آن در روند اتفاقات تاریخی چشم‌گیر است. قابل ذکر است که محمد علی جناح و اقبال لاھوری از بانیان تقسیم شبه قاره هند در واقع تضعیف جنبش استقلال هند، ازپیروان سرسخت سید جمال بحساب می آمده اند، کە با پشتیبانی انگلیس، بخش مسلمان نشین شبه‌قاره هند بنام پاکستان را بوجود آوردند[10]. شیخ سعید نورسی(بهآن اشاره خواهدشد) که از جانبازان دفاع ازحکومت عثمانی بود یکی از پیروان او بشمار می آید. ویا میرزا کوچک خان خودرا منادی وحدت اسلام”مدرن” وپیرو سید جمال می‌دانست.
جذابیت موضع گیری ھای او از آنجا ناشی میشد که او حضور استیلا گران ار وپائی را با بینشی اسلامی وبا ابزار اخلاق دینی مورد ارزیابی قرار میداد ومخالفت او نگرشی واپس گرایانه با ظاهری آراسته به مخالفت با استعمارگران اروپائی بود، درواقع اومخالف گسترش فرهنگ مدرن اروپائی بود. ھمین شیوه به ظاھر عامه پسنداست که اورا به‌قطب مسلمانان خواستار دگر گونی وضع اسفبار موجود آن زمان تبد یل کرده بود. چون این نوع موضع‌گیری نیازی به زحمت اندیشیدن ندارد. می‌بینیم، “دکتر شریعتی” ویا “جلال آل احمد “یک قرن بعد از آن زمان با معیار اخلاق اسلامی به حضورغرب انتقاد میکردند ودرواقع نقش بزرگی در فراهم آوردن فضای فرهنگی برای پذیرش افکارمرتجعانه مذهبی درمیان درس‌خواندگان آن زمان داشتند. معیار سنجش اینان ھمان” اخلاق اسلامی” است(حال این اخلاق اسلامی چیست مقوله مبهمی است که از بحث ما خارج است)، دراین باره‌ھرکس که خود رامسلمان می‌داند خود را مجھز به آن تصورمیکند و دیگر ضرورتی ندارد برای “فھمیدن” آن ;تلاش کند. (این قاعده در مورد ناسیونالیست ها هم صادق است کافی است که کسی خود را ایرانی،ترک،کرد و..) بداند دیگر گویا ضروری نیست که‌تلاشی برای تحلیل وشناخت آن انجام بدهد .یعنی این زحمت را بهخود نمی‌دهد(یا لازم نمی‌بیند) که روشن سازد، منظور ازایرانی،ترک، یاکرد بودن چیست ، چنین مکانیسمی منجر به ایجاد فضائی می‌شودکه توده‌ای انبوه متوهم به دین یا ملت گوش به فرمان نخبگانی خواهند سپرد که بتوانند درباره آن خوب صحبت‌کنند (ونه‌آنکه روشنگرانه و صحبت خوب ارائە دهند) در این حالت است که آنها، یعنی متفکرین و رهبران خود می‌دانند چەکارکنند!.
نکته قابل ملاحظه دیگر اینکه “سید جمال” درطی اقامتش در در بار عثمانی سیاست ھای روس و انگلیس وھم چنین فشار دربار قاجار را به نقد میکشیده که ھمین موضع سیاسی، با نفوذ کلامی که سید داشته تاثیر بسزائی در میان درس خواندگان ومصلحین(اصلاح طلب ھا)آن زمان ایجاد کرده بود.
سیدجمال در آخرین نامه ھا یش به اتلاف وقتش در در بارھا اشاره دارد او که مبلغی توانا ودارای نفوذکلام بوده ،”بی پروا”سلاطین وحکومت ھای استعمار گررا نقد می‌کرده ولی در عمل در تمام عمرش امیدبه اصلاح از بالا داشته ودر پناه سلطانی به نقد سلطان دیگرمیپرداخته ویا در پناه روس جنایات انگلیس را برملامیکرده ودر دربار عثمانی به افشای سیاست ھای روس و انگلیس میپرداخته است … احمدکسروی در این باره میگوید: “سید اگر به جای رفتن به این دربار وآن دربارھمه به بیدارساختن مردم وپیراستن اند یشه ھا کوشیدی به نتیجه بھتری رسیدی”.
زندگی پر ماجرا و فعال” سید جمال” باعث شد که‌روشنفکرانی چۆن میرزا آقا خان کرمانی و شیخ احمد روحی تحت تا ثیرشدید افکار وی قرار گیرند اینان درشمار آغاز گران روشنگری ای که به‌مشروطه انجامید شناخته شده اند ،”میرزا رضا کرمانی” ضارب ناصرالدینشاه با مجالست و الھام ازین دو بود که تصمیم به ترورناصر الدین شاه گرفت.
میرزاآقاخانکرمانی
میرزا عبدالحسین خان معروف به میرزا آقاخان کرمانی، از روشنفکران دوران ناصر الدین شاه است او مجبور به فرار از حیطه سلطنت قاجار شده وھمراه با شیخ احمد روحی ابتدا تحت تاثیر عصیان بابیه به صیدا(لبنان)،محل اقامت صبح ازل(میرزا یحیی نوری، جانشین سید محمدعلی باب) رفته و داماد وی هم شدند و بە کسوت مبلغین دین جدید بابی درآمدند ، اما چندی نگذشت که تحت تاثیر افکار وحدت اسلام سید جمال افغانی به استانبول میروند و با سید حمال الدین افغانی رابطه نزدیک پیدا میکنند و بعنوان منقدین استبداد ناصرالدینشاه شناخته می‌شوند.
به مرور زمان،مشاهدهٔ کم کاری و عدم مبارزه طلبی سید جمال باعث سرشکستگی و ناامیدی میرزا میشود به گونه‌ای که وی در یکی از نامه‌هایش می‌نویسد: ” حضرت شیخ«سید جمال» در خانه خود به استقلال نشسته و چند نفر نوکر گرفته از صبح تا شام به پذیرایی مردم مختلف از هندی و تازی و افغانی و مصری و ایرانی و ترک و سودانی مشغولند و غیر از این هیچ کاری ندارند. “
میرزا آقا خان که زمانی «جنگ هفتاد و دو ملت» را به منظور روشنگری و اتحاد جهان اسلام نوشته بود، بر اثر مشاهده فساد حاکم در دستگاه سلطنت عثمانی و ایران و همچنین محافظه کاری و بی عملی سید جمال وآشنائی با اندیشه های نوین اروپائی به یک باره منتقد دین و نقش آن در جامعه میشود. دیدگاههای روشنگرانه وی در این مورد در دو اثر آخر وی، «سه مکتوب» و «رساله صد خطابه» مشهود است.هرچند این دواثر تحت تاثیر مکتوبات میرزافتحعلی آخوندزاده نوشته شده اما از نظر محتوای ناسیونالیستی بگونه ای دیگراست. او در «سه مکتوب»، با نقد حمله اعراب و حکومت‌های بعد از اسلام، رویای حکومت پیش از اسلام را در سر دارد به گونه‌ای که شاید وی را هم بتوان بعد از میرزا ملکم خان جزو اولین پان ایرانیست ها در معنای مدرن دانست او در اسلامبول با میرزا ملکم خان آشنا ئی و مکاتبه داشته است. «سه مکتوب» سرشار از اندیشه‌های ناب میهنی است. درواقع می‌کوشد”ایرانیان”(درواقع پارسیان) را معصوم جلوه دهد. تیغ نقادی میرزا علاوه بر اسلام دامن بابیت که زمانی خود از مبلغان آن بود را نیز میگیرد به گونه‌ای که مذهب باب را از مذاهب مخترعه و کلاباطل و خارج از صراط مستقیم می‌داند.
“ز کشتن نترسم که آزاده‌ام ز مادر همی مرگ را زاده‌ام”
کتابچه صدرساله گفتمانی را ارائه میدهد که تا آن زمان در قلمرو قاجار مرسوم نبوده‌است درواقع گفتمانی چون پارسیان هند (که مختصر به آن اشاره شد)دارد.[11]
نقش”میرزا آقا خان”را فریدون آدمیت در”اندیشه‌های میرزا آقاخان کرمانی” بتفصیل بییان کرده است و آشنائی او رابا جنبش های اجتماعی آن زمان اروپا(سوسیالیسم، نهلیسم و انارشیسم) می‌ستاید، واورا “بزرگترین اندیشه‌گر ناسیونالیسم و منادی اخذ دانش وبنیادهای اروپائی،…” معرفی میکند. در این نوشته قصد بررسی شخصیت متفکر وانقلابی میزا آقاخان ویاهر شخصیت دیگری که ا زاو اسم برده میشود، نیست، هدف صرفانشان دادن جوانه‌های گفتمان ناسیونالیسم “ایرانی “در آن زمان است.
شیخ احمد روحی کرمانی
(١٢۶٣—١٣١۴ق.) از مشاهیر ازلیان وداماد میرزا یحیی نوری معروف به صبح‌ازل،مترجم کتاب “حاجی بابا اصفهانی”از انگلیسی به فارسی و”ژیل بلاس”ازفرانسوی به فارسی است، تالیف کتاب”هشت بهشت” که در توضیح عقاید ازلیان است به او منتسب است، او نیز همراه میرزا آقاخان نقشی در روشنگری علیه استبداد وحاکمیت خرافات داشته است. او مهر خود را چنین حکاکی کرده بود:
“داعی اتحاد اسلامم احمد روحی آمده‌نامم”.
پس از کشته شدن ناصرالدینشاه بدست “میرزا رضاکرمانی”، بنا به در خواست دربار قاجار میرزا آقاخان و شیخ احمد روحی به همراه خبیرالملک ( در آن زمان وزیر مختار دربار قاجار در عثمانی بوده‌است) که او هم همراه و هم محفل میرزا و شیخ بوده‌است، به حکومت مظفرالد ینشاه تحویل داده شدند که‌هر سه نفر به‌فرمان ودرحضور”محمدعلی میرزا” ولیعھد وقت کشته شدند(١٣١۴ ه.ق.).
با رشد تمایلات مشروطه خواهی همراه بابحران روز افزون حکومت قاجار تمایلات ملی گرائی ایرانی رو به فزونی می گذاشت اما همانگونه که قبلا اشاره شد این تمایل فاقد ابزار تحقق آن بود. یعنی “رشدسرمایه‌داری،تولیدات صنعتی که عامل مهمی درادغام مردم مناطق مختلف است، وجود نداشت.
یعنی روابطی که بتواند با درهم‌شکستن روابط ارباب رعیتی، شرایطی رافراهم کند که شهرها ازشکل دهستا نهای بزرگ درآمده و زمینه برای رشد شهروند آزاد فراهم شود وجود نداشت، مردمان ساکن قلمروقاجار هنوزاز وجودسیستم عشیره‌ای در رنج بوده و نمیتوانستند این ره‌آورد دنیای غرب را به‌سادگی هضم کنند ، شکلهای مبارزاتی برای کسب مشروطه، تلفیقی بود از تشکل های اقشار نسبتا مرفه و تحصیلکردگان که اکثریت قریب به اتفاق آنها از طبقات اشراف وتجار بودند، وهمچنین وابستگان به روحانیت حامل سنن مرتجعانه و عقب مانده، درانطباق با سیاست سرمایه داری اروپا به‌ویژه سرمایه‌داری انگلستان، کە در فرم اعتراض‌ها خودرا نشان می‌داده‌است. اشکال عقب مانده ای چون بست نشینی در سفارت انگلیس و یا بقاع متبرکه نمونه‌هائی ازاشکال عقب مانده آن جنبش است.
ناکارآمدی انقلاب مشروطه با مرگ مظفرالدینشاه خودرا بخوبی نشان داد. یعنی شرایط آنچنان بودکه‌پس از مرگ مظفرالدینشاه محمدعلی میرزا به سلطنت رسید و بلافاصله جسارت ازبین بردن مشروطه تازه به دنیا آمده رانمود(۱۹۰۷). دراین ایام از ۱۹۰۶ به‌بعد بحران فزاینده ای قاره اروپا را فرا گرفته بود که سرانجام درسال ۱۹۱۴ منجربه جنگ جهانی اول شد.
دوران محمد علیشاه استبداد صغیر(۱۹۰۷-۱۹۰۹) از خرداد ۱۲۸۷ه.ش. تا تیرماه ۱۲۸۸.
دخالت روسیه وپشتیبانی حکومت تزاری ازفرمان انحلال مجلس شورای‌ملی (لغوحکومت مشروطه) توسط محمدعلیشاه وبه توپ بستن مجلس سبب واکنش شدید آزادی‌خواهان و مشروطه طلبان شد و باعث رشد هرچه بیشتر ملی گرائی ایرانی گردید .
مشروطه خواهان وآزادی‌خواهان بالاجبار خانه وکاشانه‌شان را رها کردند و راهی استانبول، آلمان و فرانسه و انگلیس شدند. ازآن جمله کسانی چون محمدعلی فروغی، سید حسن تقی‌زاده.سلیمان میرزااسکندری وعلی اکبر دهخدا رامیتوان نام برد.
باقیام مشروطه خواهان در تبریزوشکست محمدعلیشاه وبازگشت مهاجرین سیاسی گفتمان موجودیت “ملت ایران” وتشکیل دولت ملی و خلاصه به عمل درآوردن آنچه را که ازآموزه‌های فرنگ به ارمغان آورده بودند،موضوع بحث کلیه نشریات و مجالس آن زمان شده بود.
اشارە شد، فروپاشی حکومت عثمانی درزیر ضربات ملی گرایان اروپای شرقی درجریان بود. درسال۱۹۰۷میلادی خلافت عثمانی به حکومت مشروطه تبدیل شد.
اضمحلال حکومت عثمانی وگسترش جنبشهای مدرن شروع شده‌بود. وشرایط بین المللی(گسترش سرمایه‌داری) درانتظارتقسیم تازه‌ای درجهان بود . یعنی شرایط سیاسی آنزمان آبستن تولد کشورها ودولت‌های جدید بود. بنابراین فضائی مملو از احساسات ملی‌گرائی نه‌‌تنها سراسر اروپا و به تبع آن قلمروعثمانی را در بر گرفته بود، بلکه پدیده استقلال کشور های جدید، جنبشهای آزادیبخش، طرح‌های نئو کلنیالیسم، مقوله های تازه ای بودند که دوران جدید، تاریخ جهان را رقم زدند، دراین شرایط است که برلین واسلامبول روشنفکران مستملکات قاجار راکه برای ایجاد دولتی مدرن با الهام از اروپا تلاش‌می‌کردند، در خود جای داده بود.
اسلامبول نقش بسزائی درانتقال فرهنگ ناسیونالیستی داشته‌است، چرا که زندگی روشنفکران “ایرانی”از نظر محیط فرهنگ اسلامی، نزدیکی جغرافیائی وهم چنین هزینه زندگی، بیشتربا اسلامبول انطباق داشته است. چنانکه اشاره شد فضای مناسبی برای رشد ناسیونالیسم ایرانی درمیان موج مهاجرین سیاسی ایرانی بوجود‌آمده‌بود. این روشنفکران با واکنش نسبت به سلطه روس وانگلیس، تمایل شدیدی نسبت به نظریه پردازان آلمانی که مخالف دو دولت روس و انگلیس بودند ابراز می‌داشتند. بویژه تزهای نژاد پرستانه برتری نژاد آریائی که با اندیشه‌های پارسیان هندهم می توانست هم‌خوانی داشته باشد، در میان آنها جذابیت خاصی داشته‌است. چنانکه اشاره شد بازتاب تفکرات “کنت دوگوبینو” هم در توجیه این پدیده موئثربوده‌است.
اگرگفتمان مکتوب( بیشترجراید) آغاز دوران مشروطه مطالبی از نوع “مکتوبات” آخوندزاده ، رساله‌های طالبوف “کتاب احمد” و جرایدی مثل صور اسرافیل (علی اکبر دهخدا،جهانگیر خان صوراسرافیل) بیشتر در باب آزادی‌خواهی و مدرنیته و تمدن جدید و افشای عقب افتادگی های فرهنگی و…دور میزد. بابازگشت مهاجرین و ارمغان ناسیونالیسم آلمانی موج عظیمی از فرهنگ ناسیونالیستی برای بنیان گذاشتن” ایران” بوجود آمد، یعنی تلاش دولتمردان و روشنفکران فرهیختگان (نخبگان) از فرنگ برگشته برای بوجود آوردن دولتی براساس قلمرو قاجار وبر حول محور زبان فارسی متمرکز شد..
جنگجھانیاول(۱۹۱۴ ــ ۱۹۱۸)برابر با (١٢٩٣ تا١٢٩٧ ه.ش).
تقسیم مجدد جهان
میشود اینچنین نتیجه گرفت که درتند باد حوادث تاریخی بحرانی سالهای ۱۹۰۶ تا ۱۹۱۴که شرایط شروع جنگ جهانی اول درآن به روشنی پیدااست، قلمروقاجار نه براساس رشد جامعه بلکه در اثر مجموعه حوادثی که عمدتاناشی از تعادل قدرتهای روس،انگلیس وعثمانی بود، دست‌خوش تغییراتی شد(همان تبعیت تغییرات کشورهای عقب مانده ازتغییرات جهان صنعتی که در بخش اول به آن اشاره‌شد) .
اگر چه انقلاب مشروطه صورت گرفته بود اما این انقلاب از فقدان پایه های مادی(رشدصنعت و سرمایه داری ) دررنج بود وازنظر سیاسی و اجتماعی آنچنان مضمحل بود که یارای هیچگونه بروزموجودیت سیاسی به مثابه یک دولت ویا حتی قلمروی سلطان نشین را نداشت، به نمونه نتوانست نسبت به قرداد ۱۹۰۷ عکس العمل نشان دهد. قراردادی که کشورایران را به مناطق نفوذ انگلیس و روسیه تقسیم میکرد[12]. دولت مرکزی پس از انتشار این قرار داد از آن مطلع شد! یعنی دو دولت روس و انگلیس قلمرو قاجار را بین خود تقسیم کردەبودند درحالی‌کە دولت ایران را حتی درجریان نگذاشته بودند!.
باآغاز جنگ ونادیده گرفتن بی طرفی دولت ایران روسیه از شمال و انگلیس از جنوب بی طرفی دولت مستوفی‌الممالک صدراعظم دولت مشروطه را نادیده گرفتند. دولت مستوفی‌الممالک ابتدا ازتهران به قم نقل مکان کرد، و پس ازاستعفای مستوفی الممالک واشغال همدان وقم درکرمانشاه ” دولت موقت” به‌ریاست نظام السلطنه مافی تحت پوشش کامل آلمان تشکیل شد.
به گفته یحیی آریانپور(ازصبا تا نیما)ستایش ازآلمان در ادبیات فارسی آنزمان جایگاهی شایسته یافت. ادیب نشابوری منظومه حماسی”قیصرنامه” را که مشتمل بر چهارده‌هزار بیت بود در مدح ویلهلم سرود. وحید دستگردی مسمط معروف خود بنام “نارنجک” را انتشار داد . ملک‌الشعرابهار، عشقی، عارف ولاهوتی نیز علاوه بر سرودن اشعاری در مدح آلمانها به دولت موقت پیوستند وبه کرمانشاه واسلامبول رفتند.
دکتر جمشید بهنام در کتاب “برلینی‌ها” تصویری از روشنفکران این دوران و نقش آنان درتشکیل دولت موقت( که پس از اشغال ایران بوسیله روسیه از شمال و انگلیس از جنوب، درکرمانشاه تشکیل شده‌بود) و چگونگی فعالیت(کمیته ملیون‌ایرانی)بدست میدهد.
کمیته ملیون ایرانی(به گفته دکتر جمشید بهنام) مرکب بود از:
۱- مبارزینی که در دوران استبداد صغیر مجبور به مهاجرت شده بودند از جمله تقی زاده، محمدعلی تربیت، رضا تربیت، امین رسول‌زاده،اسماعیل نوبری،اسماعیل یکانی،امیرخیزی،میرزا آقا (ناله ملت) که در اسلامبول کسب وکار داشت، غنی زاده‌حسینعلی نواب…
۲- کسانی که در انگلیس(لندن) و فرانسه اقامت داشتند و به برلین آمدند از جمله حسین کاظم‌زاده ایرانشهر، محمد قزوینی، محمدعلی‌جمالزاده، راوندی ، سعدالله درویش،ابراهیم پورداود و محمود اشراف زاده نویسنده مقالاتی در روزنامه‌های عدالت، شفق،آزاد(تبریز) و روزنامه” فریاد”در رضائیه درزمان اشغال آذربایجان به اسلامبول وسپس به برلن رفت او در ماموریتی از طرف کمیته ملیون در کرمانشاه به قتل رسید…
۳-ایرانیانی که از قدیم درآن شهر(برلین)بودند ازجمله:ابوالحسن علوی، عزت‌الدوله هدایت، طاهرزاده بهزاد، ابراهیم‌علی‌زاده، رضا افشار، فضلعلی‌آقاتبریزی(مجتهد ونماینده علمای آدربایجان در مجلس) و حسینقلی‌نواب (در هند، لندن وپاریس تحصیل کرده بود).
۴- کسانی که از مبارازن قدیم بودبد وعده‌ای ازآنان که پس از سقوط دولت موقت به اسلامبول وبرلن آمده‌بودند،این عده کم و بیش باکمیته همکاری‌داشتند.ازجمله: سلیمان‌خان میکده، میرزاعلی‌خان فرزین
معروف به”کلوب”، سیدمحمدرضامساوات، سیدحسن کزازی(نماینده کرمانشاه در مجلس)، وحیدالملک شیبانی وبرادرش محمدخان که مدیر روزنامه پرورش در قاهره بود وحبیب الله‌شیبانی فارغ‌التحصیل مدرسه نظام “سن سیر”فرانسه.
۵-کسانی که با برلینی ها دوست بودند ودر دوره‌های مختلف و کوتاه در برلن اقامت کردند از جمله: حیدرخان‌عمواوغلی وامین رسولـزاده.
این شرایط مناسب‌ترین زمان مداخله آلمانی‌ها بود که ازطریق “کمیته ملیون” دولت موقت را کاملا تحت پوشش کمک های خود قرار دهد. دولت موقت که قدرتی نداشت بعدازکمتراز۵ماه اقامت درکرمانشاه، پس از تسخیر کرمانشاه بدست روسها، همراه لشکر عثمانی به اسلامبول رفتند وازآنجا بەبرلین مهاجرت کردند، اما عده‌ای به گیلان رفته به جنببش جنگل (میرزاکوچک خان) پیوستند.[۱۳]( به احتمال زیاد پیوستن خالو قربان به جنگل در این زمان است).
“پس از تشکیل دولت موقت، به‌مدت بیش از یک سال در غرب ایران حوادثی روی‌داد که داستان آن را کسروی، یحیی‌دولت‌آبادی وجمال‌زاده هرکدام به‌روایت خود نوشته اند”(برلنی‌ها”جمشیدبهنام” به‌نقل ازکسروی”تاریخ مشروطیت؛یحیی دولتآبادی”حیات‌یحیی؛جمالزاده”یاداشتها”در مجله راهنمای کتاب.). این حوادث در سالهای ۱۹۱۵ تا۱۹۱۷ میلادی است.
اگر چه ایدیولوژی” اهمیت دادن به دوران پارس باستان” دیری بود که درمیان پارسیان هند وجود داشت اما به هنگام جنبش مشروطه در قلمرو قاجار اندک اندک گسترش یافت و لی چنانکه می‌بینیم دراین دوران یعنی با آغاز جنگ جهانگیر اول و حوادث بعد ازآن به ائیدئولوژی حاکم برای ساختن کشوری بنام ایران تبدیل شد. نکته قابل توجه این است که این نخبه‌گان بااکثریت بسیار بالائی زبان مادریشان “فارسی” نبوده و از خطه آذربایجان وگیلان بوده‌اند.
چنانکه قبلااشاره شد آذربایجان دروازه مهم ارتباط قلمرو قاجار، ازطریق عثمانی ازیک طرف و باکو و تفلیس (روسیه)ازطرف دیگر بااروپا وروسیه مراودات کالائی و فرهنگی را ممکن می‌ساخت، همچنین اهمیت گیلان و مرکز آن رشت از طریق بحر خذر با روسیە و باکو مرتبط بود. در این برهه ازتاریخ ایران درشکل گیری ملت ایرن نقش اساسی داشته‌است. بدیهی است که نخبگان این مناطق زبان مادریشان فارسی نیست. منظور از این تاکید آن است که تمام تلاش این نخبگان حفظ دولت موجود آن زمان وتبدیل آن به‌دولتی قانونی براساس آنچه در اروپا دیده یا آموخته بودند بودەاست، ایجاد دولت- ملت. و همچنین ساختن ملتی نو را مد نظر داشتند که‌در کشورهای اروپائی دیده‌بودند، نکته اینجا‌ست که در آن زمان تفکر” دولت – ملت” حاکم بوده‌است یعنی این تصور که مردمان تحت سلطه دولت موجود(درآن زمان قاجار وسپس پهلوی) را بتوانند بصورت یک ملت واحد درآورند. دراین دوران موجودیت ملتهای درحال تکوین را یا نمی‌شناخته اند ویا آن را انکار می‌کرده‌اند.[۱۴].
“حسین آبادیان”، در مـقاله‌ای بنام”روشنفکر ایرانی در دوره‌گذار” که به بررسی دیدگاههای عبدالله رازی و علی‌اکبرخان داور، به‌مثابه نمونه‌هائی از تفکر غالب آنزمان پرداخته است، براین باور است که این روشنفکران ” درپی باستانیگرائی… ، سرانجام سر از حکومت قزاقها درآوردند که نه از میراث باستانی چیزی می دانستند و نه دراین زمینه نظری داشتند..” او میگوید:
” نسل دوم روشنفکران بعداز مشروطه را علی دشتی، علی‌اکبر خان داور، مرتضی مشفق‌کاظمی، سعید نفیسی، ابراهیم‌پورداود، نصرالله‌‌فلسفی، رشیدیاسمی وعده‌ای دیگر تشکیل می‌دادند که همه به نحوی درتوجیه حکومت دیکتاتور نقش اساسی داشتند…”
در مقاله مذکور اشاره میشود که:
” …درفاصله مشروطه تا وقوع کودتای سوم اسفند، پارسیان هند در آموزش نسلی از جوانان ایرانی که بعدها در زمره نسل دوم روشنفکری بعد از مشروطه درآمدند، نقش اساسی داشتند. باحمایت سردینشاه ایرانی رئیس انجمن اکابرپارسیان هند، برخی ازجوانان ایرانی در بمبئی و کلکته آموزش دیدند. نامدارترین آنان عبارت بودند از ابراهیم پورداود، صادق هدایت، عبدالحسین سپنتا. اینان هرکدام در حوزه‌های فکری، ادبی وهنری ایرانیان دوره رضاشاه به بعد نقش غیر قابل انکار ایفا کردند. ..”
در نشریات بعد از کودتا(سوم اسفند ١٢٩٩ش.)مثل رستاخیز و آینده و…مملو از تحلیل هائی ازاین دست است که:
“…یک حکومت قومی، ملی وآزادیخواه…که این پایه درهم شکسته را روی پایه یک تمدن و اخلاق جدید بنا نماید. این تمدن واخلاق باید مرکب از اخلاقیات و عادات ایرانی باشد”… این حکومت باید از افراد دانشمند ووطن‌پرست… محافظه‌کاری را کنار گذارد و”بدون در نظرگرفتن رای اکثریت ” دست به اقدامات اساسی بزند.. با در گرفتن انقلاب خونینی که اساس کهنه را ازمیان بردارد وباقدرت توده ها نظم جدیدی مستقر سازد و یا قدرت قاهری ظهورکند که به”جبر و زور”،اوضاع را تغییر دهد ومردم را به سوی فرهنگ مدرن هدایت کند”..[15]
از نظر مجله “رستاخیز” ، “…تدریس لهجه ترکی، کردی، ولری وغیره را بطورکلی باید برانداخت وبرای وحدت ملی کشور، مردم را مجبور کرد که به زبان فارسی سخن گویند واین مهم هم از طریق تحصیل اجباری قابل اجراست...”[16]
یکی از شخصیتهای بارز این دوره علی اکبرخان داور است او “فرزند کلب‌علیخان خازن خلوت خزانه‌دار اندرون دربارقاجار بود… دردوره مشروطه او با روزنامه”شرق” که به مدیریت سید ضیاءالدین طباطبائی منتشر میشد همکاری میکرد…”شرق” ارگان”ژون پرسان”(معنی آن پارسهای جوان است ولی بعدایرانیان جوان ترجمه‌اش کردند) بود که بعد از فتح تهران به‌‌دست عده‌ای ازمشروطه‌خواهان به‌سال ١٣٢٧ق.مصادف با ۱۹۰۹ م تاسیس شد. ظاهرا روش این گروه مثل گروه ترکان جوان در عثمانی بود که به زعامت مصطفی کمال پاشا علیه دستگاه خلافت عثمانی به‌پاخاسته بود ودرصدد استقراردولتی غیر دینی مبتنی بر ایدئولوژی پانترکیسم بود، بااین حساب ایدئولوژی”ژون‌پرسان” راباید “پان ایرانیسم” خواند…. “[17]
بنا بە گفتە کرونین: ” ژاندار مری دولتی در پیشبرد فعالیت ملی‌گرائی در ایران، کە در سالهای جنگ جهانی اول صورت پذیرفت، سهم بسیار مهمی داشت”. [18] (نمونە قیام کلنل محمد تقی خان پسیان نمونە بارزی از این پدیدەاست)
می‌بینیم کە این نخبگان و تحصیلکردگان آن دوران صرفا ایجاد دولت مقتدر را کە بخشی از بیان شکل‌گیری ملت است را می‌دیدە اند و پیوند و ادغامی کە برای ادارە سیاسی دمکراتیک و مردمی ضروت تام دارد، ازنظر آنان پنهان ماندەاست. پر واضح است،این نخبگان کە اعقاب حکومتگران پیشینند، قصد وآرزویشان بدست گرفتن حکومت اما بە شیوە بەاصطلاح جدید بودەاست ونیازی بە تلاش در جهت گسترش آگاهی بەمردم و درنهایت مشارکت آنان در بدست گرفتن قدرت نداشتەاند.
بە زبانی دیگر موجودیت طبقاتی و اجتماعیشان در جهت تائئید و اجرای ملت سازی مدل اروپائی (اروپای جوان) بودەاست وازتعویض قدرت فقط قلدری و اعمال زور برایشان مشروعیت داشتە است چرا کە طبقات پائین را داخل آدم حساب نمی‌کردەاند.
بی‌مناسبت نیست که به جمعی دیگر از دانشجویان که آنهاهم تبدیل به دولت سالاران( دولتمردان –بوروکراتهای) حکومت پهلوی شدند اشاره‌ای بشود.
داستانی که در زیر نقل میشود، مربوط به دانشجویان ایرانی ای است که در دوران سلطنت”احمدشاه قاجار”برای تحصیل به آلمان رفته بودند .
«دکتر جلال گنجی» فرزند «سالار معتمد گنجی نیشابوری» نقل کرده:
“ما هشت دانشجوی ایرانی بودیم که در آلمان در عهد «احمد شاه» تحصیل می‌کردیم. روزی رئیس دانشگاه به ما اعلام نمود که همۀ دانشجویان خارجی باید از مقابل امپراطور آلمان رژه بروند و سرود ملی کشور خودشان را بخوانند. ما بهانه آوریم که عدۀ‌مان کم است. گفت: اهمیت ندارد. از برخی کشورها فقط یک دانشجو در اینجا تحصیل میکند و همان یک نفر، پرچم کشور خود را حمل خواهد کرد، و سرود ملی خود را خواهد خواند.
چاره‌ای نداشتیم، همۀ ایرانی‌ها دور هم جمع شدیم و گفتیم ما که سرود ملی نداریم، و اگر هم داریم، ما به‌یاد نداریم. پس چه باید کرد؟ وقت هم نیست که از نیشابور و از پدرمان بپرسیم. به راستی عزا گرفته بودیم که مشکل را چگونه حل کنیم.. یکی از دوستان گفت: اینها که فارسی نمی‌دانند. چطور است شعر و آهنگی را سر هم بکنیم و بخوانیم و بگوئیم همین سرود ملی ما است… کسی نیست که سرود ملی ما را بداند و اعتراض کند.
اشعار مختلفی که از سعدی و حافظ می‌دانستیم، با هم تبادل کردیم. اما این شعرها آهنگین نبود و نمی‌شد به‌صورت سرود خواند. بالاخره من [دکتر گنجی] گفتم: بچه‌ها، عمو سبزی‌فروش را همه بلدید؟. گفتند:
آری. گفتم: هم آهنگین است، و هم ساده و کوتاه. بچه‌ها گفتند: آخر عمو سبزی‌فروش که سرود نمی‌شود. گفتم: بچه‌ها گوش کنید! و خودم با صدای بلند و خیلی جدی شروع به خواندن کردم:«عمو سبزی‌فروش … بله. سبزی کم‌فروش . . . بله. سبزی خوب داری؟ . .. . بله» فریاد شادی از بچه‌ها برخاست و شروع به تمرین نمودیم. بیشتر تکیۀ شعر روی کلمۀ «بله» بود که همه با صدای بم و زیر می‌خواندیم. همۀ شعر را نمی‌دانستیم. با توافق هم‌دیگر، «سرود ملی» به این‌صورت تدوین شد:
عمو سبزی‌فروش! . . . بله
سبزی کم‌فروش! . . .. بله
سبزی خوب داری؟ . .. بله
خیلی خوب داری؟ . . . بله
عمو سبزی‌فروش! . . . بله
سیب کالک داری؟ .. . بله
زالزالک داری؟ . . . . .بله
سبزیت باریکه؟ .. . . . بله
شبهات تاریکه؟ …. . . .بله
عمو سبزی‌فروش! . . . بله
…
این را چند بار تمرین کردیم. روز رژه، با یونیفورم یک شکل و یک رنگ از مقابل امپراطور آلمان عمو سبزی‌فروش خوانان رژه رفتیم. پشت سر ما دانشجویان ایرلندی در حرکت بودند. از «بله» گفتن ما به هیجان آمدند و «بله» را با ما همصدا شدند، به‌طوری که صدای «بله» در استادیوم طنین‌انداز شد و امپراطور هم به ما ابراز تفقد فرمودند و داستان به‌خیر گذشت. “
فصلنامۀ «ره آورد» شمارۀ ۳۵، صفحۀ ۲۸۶
(انقلاباکتبر ۱۹۱۷) ۱۲۹۷ ه.ش. پیام آوردوران نوین تاریخ.
انقلاب اکتبر که فصل تازه‌ای درتاریخ بشریت بازکرد،درسرنوشت کشور های مستعمره ونیمه‌مستعمره‌آن زمان که موضوع تجدید تقسیم جهان بودند، تاثیر قاطعی گذاشت پشتیبانی دولت شوراها از حق ملل درتعیین سرنوشت خود یکی از اثرات این انقلاب بود.
تاثیر مستقیم سیاسی اجتماعی و اقتصادی این انقلاب درسرنوشت کشورایران وترکیه غیرقابل انکار است، یعنی اگر انقلاب اکتبر رخ نداده بود چنانکه نمونه قراردادهای ۱۹۰۷ و ۱۹۱۵و۱۹۱۹ … نشان میدهد بخشهای ایران امروز بی‌گمان تقسیماتی به‌غیراز این را بهخود می‌گرفته است به قول “تقی‌زاده”اگر انقلاب اکتبر رخ نداده بود، شاید امروز نه‌از ایران ونه از ترکیه اثری وجود نداشت”(خطابه تقی‌زاده در باشگاه مهرگان ۱۳بهمن۱۳۳۷ شمسی)
دربخش‌های دیگراین نوشته اشارات بیشتری بر تاثیر انقلاب اکتبر و مقایسه گذرائی بر طرح ویلسن و طرح لنین(حق تعیین ملتها در سرنوشت خویش) خواهد شد.
۱۹۲۶ م. برابر با ١٣٠۴ .ه.ش. آغاز سلطنت رضا شاه.
فوریه ۱۹۲۱برابر بااسفند۱۲۹۹ه.ش. با کودتای سید ضیاالدین طباطبائی حکومت قاجار سرنگون وبنیان‌گذاری قدرتی متمرکز وساختن دولتی جدیدآغازشد. پایه ریزی حکومت رضاخان میرپنج ازاین زمان شروع میشود. در دوران جنگ اول و بویژه پس ازکودتا چنانکه اشاره شد با بازگشت دوردوم مهاجرینی که به اروپا و عثمانی رفته بودند مواجهیم ، چنانکه اشاره شد با گفتمانی ناسیونالیستی برای ساختن کشوری جدید بنام ایران روبروهستیم . که سرانجام با استقرار حکومت رضاشاه‌وموفقیت او در سرکوب و مهار کردن ایلات وعشایری که خود درحال پوسیدن بودند، امنیت وثباتی نسبی را در کشوربرقرارکرد، که زمینه مناسبی هم برای اصلاحات اندک آنزمان وهمچنین گسترش ناسیونالیسم نوپای ایرانی را فراهم آورد. تثبیت روابط عقیم بورژواملاکی بسترمناسبی برای رشد فرهنگ عظمت طلبانه ناسیونالیسم ایرانی درپوشش واعتبار زبان فارسی بوجود آورد. حقنه کردن غرور ملی و ارزش‌های کاذب آن چیزی بود که از نظر روانی میتوانست تحمل شرایط اسفبار دوران رضاشاهی را توجیه کند. یکی از عوارض فرهنگ باستانی درقالب تقویم جلالی خودرا نشان میدهد. این تقویم که تنظیم کننده آن عمر خیام است، اهمیت آن در محاسبە دقیق روزشمارسال یعنی ٣۶۵ روز و ۶ساعت و چند ثانیە است. ولی متاسفانە همین محاسبە دقیق علمی در خور ستایش در انطباق با تاریخ «یزدگردی»که ره‌آورد پارسیان هند است، تبدیل بە معجونی افتخار آفرین! بەنام تقویم ایرانی شد!. عارضه زیان‌بار این تقویم، محروم کردن نو آموزان، دانش آموزان، وداشجویان و خلاصە ایرانیان!از مقایسه حوادث دور و نزدیک تاریخی کشورشان با دنیای خارج است . درواقع پذیرش این تاریخ به دوعامل منفی یاری رسانده است اول تشدید حس ناسیونالیستی ایرانی! و تقویت غرور کاذب وثانیا منزوی کردن ذهن مردم ازحوادث تاریخی دنیای پیرامون.
اگرگفتمان مکتوب( بیشترجراید) آغاز دوران مشروطه مطالبی از نوع “مکتوبات” آخوندزاده ، رساله‌های طالبوف “کتاب احمد” و جرایدی مثل صور اسرافیل (علی اکبر دهخدا،جهانگیر خان صوراسرافیل) بیشتر در باب آزادی‌خواهی و مدرنیته و تمدن جدید و افشای عقب افتادگی های فرهنگی و…دور میزد. بابازگشت مهاجرین و ارمغان ناسیونالیسم آلمانی موج عظیمی از فرهنگ ناسیونالیستی برای بنیان گذاشتن” ایران” بوجود آمد، یعنی تلاش دولتمردان و روشنفکران و فرهیختگان (نخبگان) از فرنگ برگشته برای بوجود آوردن دولتی براساس قلمرو قاجار وبر حول محور زبان فارسی متمرکز شد..
علاوەبراعتقادات شیعە گری کە مبنای فکری و اخلاقی این دولتمردان بود(هرچند بە ظاهر ادعای لائیسیتە داشتند)، وشاید بە دلیل عام بودن و عمق نفوذ این پدیدە بە چشم نمی‌آمدەاست!. دوعامل مهم ۱-“دولت” حاضر وآماده(میراث قاجار) و۲- زبان فارسی. بنیان ایران جدید قرارگرفت..
در مورد محدوده قلمرو قاجار فهرست وار اشاراتی شد واما در مورد دوم، زبان فارسی میتوان گفت: از قرن سوم هجری به بعد امپراتوری اسلام در شرق کم کم دچاردگر گونی میشد ، امرائی که با تسلط اسلام حکم می‌راندند وعرب‌زبان بودند، جای خود را به حاکمان محلی می‌دادند، می‌بینیم که حکام جدید علیرغم پذیرش دین اسلام ازپذیرش زبان عربی که زبان حکومت اسلامی بود سر باز می‌زده‌اند، یعنی زبان عربی (به هردلیلی،در محدوده بحث ما نیست) نتوانسته بود مستقر شود. از طغیان سامانیان، صفاریان ،طاهریان و…به بعد، اندک اندک زبان “پارسی دری” بتدریج جای‌گزین زبان حکومتی عربی شده بود(چرائی آن مورد بحث نیست). زبان فارسی قرون متمادی از قفقاز تا هند بصورت زبان مدیریت(دبیری) و ادبی بکارمی‌رفته است، حال حکومتگران سامانی باشند یا غزنوی یا مغول، تیمور باشد ویا سلجوق، همگی زبان حکومتیشان فارسی بوده است(حکومت سلجوق از آسیای صغیرتا مرز چین را در بر می‌گرفته است)، این زبان حتی در دربار عثمانی مقامی در ادبیات دربارداشته است. در این رابطه(دبیری وشعر) زبان فارسی بی شک رنگ و بوی هیچ قومی را به همراه نداشته است و شاید دلیل پذیرش عام آن هم همین نا وابستگی به قوم وایل و تبار خاصی بوده است. هم‌چنانکه مدیریت دربار قاجارهم که از تبار ترک بوده‌اند زبان حکومتیشان فارسی بودەاست. اما درتبریز کە پایتخت دوم بوده‌است، بجز احکام حکومتی، در ارتباط با مردم عادی زبان ترکی متداول بودەاست..
جا افتادن زبان فارسی دری طی قرون متمادی به مثابه زبان حکومتی؛ دلیل ظاهر فریبی درادعای شکل دادن به پدیده”ملت ایران” بدست دادەاست. ولی چنانکه اشاره شد این خلط مبحث (تاریخ ادبیات زبان فارسی را بە‌جای تاریخ اجتماعی بخشی از پارسی گویان قلمداد کردن) ترفندی است برای تدوین تاریخ ناسیونالیسم ایرانی بکار گرفتە شدە است. و درواقع اهمیت زبان فارسی، کە درحال حاظردر کشورهای تاجیکستان و افغانستان و ازبکستان رسمیت دارد را تاحد زبان فقط یک ملت پائین می‌آورند.
نکته مهم دیگر لطمە ایست کە بە زبان فارسی وارد آمد، وآن منتسب کردن زبان فارسی به یک ملت و آن‌هم ملیت ایرانی!است. چنانکه اشاره‌شد زبان فارسی قرنها زبان ادب و مدیریت(دبیری) مردمان گوناگون از آسیای صغیر تا آسیای میانه و هندوستان بوده‌است و هم اکنون این زبان در کشورهای تاجیکستان، افغانستان وازبکستان رسمیت دارد، مردم کثیری دراین کشورها پارسی گو هستند. یعنی زبان فارسی ویژه پارسی‌گویان ایران نیست. می‌بینیم اینچنین شرایطی برای زبان فارسی درایران بوجود آوردەشد کە نه درجهت ادغام و وحدت مرمان کشور ایران، بلکه بە مثابە ابزاری در تقابل با وحدت مردمان این سر زمین بکار گرفتە شد. وتبدیل بە ابزاری درجهت امحای مردمانی شد که عمدتاپارسی گوی نبودند. پدیدە د د منشانە عظمت طلبی ایرانی با ابزار زبان فارسی ، حالت تدافعی درمیان مردمان غیر پارسی گوی کە در متن پروسە شکل‌گیری ایران جدید نبودند، بوجود آورد. ودرواقع ناسیونالیزم ملل تحت سلطە دولت ایران بخشا بازتاب ناسیونالیزم خودبزرگ بین ایرانی‌است.
این عکس العمل تدافعی تشدید کنندە پروسە شکل‌گیری ملی درمیان مناطق غیر پارسی گوی است. درواقع پروژه بوجود آوردن ملتی که سراسر ایران را در بر بگیرد آنگونه که‌از حکومت پهلوی انتظارش را داشتند، به نتیجه مطلوب نرسید. این پروژه فقط ایالاتی را در برگرفت کە مرکزآنها شهرهای بزرگ بود، کە عمدتااز صنعت و تجارت بهرە ای داشتند ودر موقعیت اقتصادی برتری نسبت بە سایر مناطق عمدتا غیر پارسی گوی قرار داشتند. ایالاتی مثل گیلان(رشت)،آذربایجان(تبریز)، خراسان( مشهد)، کرمان، اصفهان، شیراز، همدان وبالاخره تهران.
با شکل‌گیری حکومت رضاشاه دولتی بظاهر مدرن تاسیس میشود و دولت‌‌ـ مردان فرنگ رفته‌و بە اصطلاح نخبگان ودیوانسالاران مشغول ساختن “دولت ـ ملت” دل- خواهشان درتحت رهبری(دیکتاتور باجربزه!) ایضادلخواهشان شدند.
پس از جنگ اول جهانی برای تثبیت مالکیت دولتهای پیروز در جنگ و رسمیت بخشیدن به مرزهای موجود بنام صلح جهانی(۱۹۱۹م. برابر با١٢٩٩ ش.) جامعه ملل بوجود آمد. دولت وقت ایران بنام پرس یا پرشیا درآن عضویت داشت. اما سرانجام درسال۱۹۳۵م. برابربا١٣١۴ه.ش با در خواست رسمی حکومت رضا شاه، نام (ایران) به کشوری که (پارس ـ یا پرشین) نامیده میشد در جامعه ملل رسمیت حقوقی پیدا کرد .
نکته مهمی که دراین تغییر نام اهمیت پیدا میکند این‌است کە تا جائی کە بتوانند کلمە پارس یا پارسی بە ایران و ایرانی تبدیل میکنند!(درواقع ترجمە میکنند). مثلا پارس باستان تبدیل میشود بە”ایران باستان” . ازآن پس هرچه را که تا آنزمان پارسی خوانده شده بوده است به ایرانی ترجمه میشود و آنچنان در این باره صحبت میکنند که گویی واقعیتی روشن است ! پذیرش این ترفند از طرف شرق‌شناسان که طلایه داران ایجاد فرهنگ سرمایه سالاری در کشورهای غیر صنعتی شرقی برای پذیرش کالاها و سیاست های کشورهای صنعتی هستند، در تثبیت این مهم کمک شایانی کردە است.
اما ازآنجاکه روند تاریخ نه به‌دلخواه افراد بلکه‌تحت تاثیر مبارزات طبقاتی درزمینه اجتماعی‌ـ اقتصادی متاثر از بار سنتها و عادات وفرهنگ مردم درحرکت است، بنا براین دراین گوشه ازجهان نیز کشوری با میراثی از روابط ارباب رعیتی، وسنتی مذهبی خرافی نه در راه گشترش سرمایه‌سالاری صنعتی بلکە در چنبرەروابط عقیم ارباب رعیتی ماند و خود رضا شاه تبدیل به بزرگترین مالک کشور شد(چهل و چهار هزار سند مالکیت! بنام رضاشاه به ثبت رسید )[19]. سرمایه سالارانی(سرمایه دارنی) که ازآغاز سرمایه شان تجاری بود در انباشت سرمایه‌هایشان، آن را به خریداملاک و زمین خواری اختصاص می دادند. مالک” ده” بودن، به پرستیژ اجتماعی تبدیل شد. اساتید اقتصاد متاخر در آثارشان تکیه بر این مهم کرده اند. واین چنین است که اگرچه بخش مهمی ازملزومات بوجود آمدن یک ملت بنام “ایران” بعد ازجنگ اول فراهم شده بود ولی عدم کارائی،یا ناتوانی بورژوازی عقب ماندە و مفلوک نتوانست به این امر جامه عمل بپوشاند و به جرات میتوان گفت که حکومت دیکتاتوری رضا شاه آن بخش اندک باقی‌مانده از ثمره انقلاب مشروطه را در زیر ظاهری نه‌چندان آراسته به خاک سپرد. این تجربەتاریخی بەخوبی نشان داد کە بە رغم ایجاد دولتی بەظاهر مقتدر، ملت بوجود آمدە نتوانست کشور تحت حکومت آنرا در بر بگیرد. بە عبارت دیگر شکل گیری دولت بە تنهائی وجود ملت را ثابت نمی‌کند.
در دوران گسترش سرمایه داری برای سهولت حمل کالا وایجاد ارتبات، راه آهن دردنیای صنعتی نقش بزرگی ایفا کرد، اما در این خطه بعد از ماشین دودی مسخره تهران – شاەعبدالعظیم، درزمان ناصرالدین شاه، درحکومت رضا شاه اقدام به احداث خط آهن شد که اگرتوجه کنیم این خط آهن فقط تبریز را(به مثابه دروازه ورود کالا) به تهران وصل میکند واز آنجا به اصفهان و خرمشهر،دروازه دیگر، گویی عمد غریبی در کار است که عبور این خط از مناطق پر جمعیت ولی غیر پارسی گوی نگذرد. در حالیکه برای وصل کردن شمال به جنوب ایران احتیاج به علم غیب نیست که گفته شوداین راه می‌تواند از مناطق آذربایجان شرقی -آذربایجان غربی کردستان -کرمانشاهان -ملایر – لرستان و بالا خره خوزستان عبور کند که ارتباط بین این مناطق پر جمعیت را امکان‌پذیر سازد وباعث گسترش تولید و مبادله کالا و زمینەای برای آمیزش ویگانگی آنان گردد، کەعمدتا پارسی گوی نیستند.
وقایعی که در دوران جنگ دوم در کشور ایران امکان بروز پیداکرد، عدم موفقیت پروژه تشکیل “ملت ایران” را ثابت کرد . نقض بی‌طرفی رسمی ایران از طرف متفقین و بزیر کشیدن رضا شاه قدر قدرت ! در طرفه العینی، گواه بر پوشالی بودن آن‌چیزیست که درمدت ١٧ سال حکومت رضاشاه در راه قوام بخشیدن به ناسیونالیسم ایرانی بهآن مشغول بود. نمونه‌ها فراوانند و به اصطلاح موضوع روشن است .
پدیده توسعه نیافتگی این امکان را به کشورهای صنعتی داده بود که آنهارا تحت استعمار ویا به مثابه تحت الحمایگی در چنبره قدرت خود بگیرند. درواقع همین عقب‌ماندگی اقتصادی وپراکندگی اجتماعی است که تسلط استعمارگران را ممکن ساخته بود. پرواضح است که تولید خانگی و کشاورزی ابتدائی توان وکارائی مقابله با کالای صنعتی را نداشت، وجود قبایل و طوایف جدا ازهم و بعضا متخاصم امکان وحدت مردم به‌مثانه ملتی یک پارچه راغیر ممکن می‌ساخت که بتواند درمقابل استعمار گران مقابله‌کند. چنانکه اشاره شد روئسای عشایر و طوایف عمدتاتبعیت هر ا‌ربابی را می‌پذیرند که قدرت قبیله وتبارشان را تضمین کند، در نیتیجه زعماخود بمثابه عمال قدرتهای استعمارگر عمل میکردند. نکته‌ای منتسب به چرچیل است که می گوید “آنچه که تسلط امپراتوری انگلستان را امکان پذیر کرد بر دو پایه متکی بود اول وجود روئسا و حاکمان خائن به مردمشان و دوم گستردگی جهل درمیان مردم.”.
حوادث بعد از جنگ جهانی اول و پیروزی انقلاب اکتبر و پدیده جنبشهای آزادیبخش ملی سبب بیداری مردمان این بخش از جهان شد، بیان گر قوام گرفتن مردمانی است که به عنوان “ملت ” طالب بدست گرفتن سرنوشت خود هستند. درسرزمین های برجای مانده از حکومت قاجار وعثمانی هم مللی درحال تکوین بودند که بعدها مظاهر اجتماعیشان را در اشکال تشکل‌های سیاسی(غالبا مخفی) ویا طغیان‌هائی نشان دادەاند؛ این واکنش‌هاآمیزەای از تمایلات ملی و سنت‌های پیشین بە بیان هابزباوم “پیشاملی” بودەاست. درادامه بحث بهآن پرداخته خواهدشد. “ادامە دارد”
1مقاله سعید نفیسی در روزنامه اطلاعات
تا اوایل قرن بیستم، مردم جهان کشور ما را با عنوان رسمی” پارس یا پرشین” می شناختند، اما در دوران سلطنت رضاشاه که بحث رجعت به ایران باستان و تاکید بر ایران پیش از اسلام قوت گرفته بود، حلقه ای از روشنفکران باستان گرا مانند سعید نفیسی،محمد علی فروغی و سید حسن تقی زاده در حکومت پهلوی اول با حمایت مستقیم رضاشاه گردهم آمده بودند که به این منظور اقداماتی را انجام می دادند،”سعید نفیسی” از مشاوران نزدیک رضاخان به وی پیشنهاد کرد نام کشور رسما به “ایران” تغییر یابد، این پیشنهاد در آذر ماه ۱۳۱۳ شمسی رنگ واقعیت به خود گرفت، یادداشتی را که از نظر می گذرانید، مقاله ای از سعید نفیسی در روزنامه اطلاعات است که بعد از رسمی شدن عنوان ایران، دلایل و توجیه تاریخی و فرهنگی این انتخاب را با عموم مردم در میان گذاشته است.
رضاشاه آنقدر به نفیسی اعتماد داشت که وی را مسئول تحصیل و تربیت ولیعهدش(محمدرضا) در دوران تحصیل سوئیس کرد که خاطرات حسین فردوست(دوست و همراه محمدرضا در سوئیس) به خوبی آن را روایت کرده است.
پارسینه برای نخستین بار مقاله سعید نفیسی را منتشر می کند
کسانیکه روزنامه های هفته گذشته را خوانده اند شاید خبر بسیار مهمی را که انتشار یافته بود با کمال سادگی برگذار کرده باشند ، خبر این بود که دولت ما به تمام دول بیگانه اخطار کرده است که از این پس در زبان های اروپایی نام مملکت ما را باید « ایران » بنویسند .
در میان اروپائیان این کلمه ایران تنها اصطلاح جغرافیائی شده بود و در کتابهای جغرافیا دشت وسیعی را که شامل ایران و افغانستان و بلوچستان امروز باشد فلات ایران می نامیدند و مملکت ما را بزبان فرانسه « پرس » و به انگلیسی « پرشیا » و به آلمانی « پرزین » و به ایتالیایی « پرسیا » و به روسی « پرسی » می گفتند و در سایر زبان های اروپایی کلماتی نظیر این چهار کلمه معمول بود .
سبب این بود که هنگامی که دولت هخامنشی را در سال ۵۵۰ پیش از میلاد یعنی در ۲۴۸۴ سال پیش کوروش بزرگ پادشاه هخامنش تشکیل داد و تمام جهان متمدن را در زیر رایت خود گرد آورد چون پدران وی پیش از آن پادشاهان دیاری بودند که آن را « پارسا » یا « پارسوا » می گفتند و شامل فارس و خوزستان امروز بود مورخین یونانی کشور هخامنشیان را نیز بنا بر همان سابقه که پادشاهان پارسی بوده اند «پرسیس » خواندند و سپس این کلمه از راه زبان لاتین در زبان های اروپایی به « پرسی » یا « پرسیا » و اشکال مختلف آن در آمد و صفتی که از آن مشتق شد در فرانسه « پرسان » و در انگلیسی « پرشین » و در آلمان « پرزیش » و در ایتالیائی « پرسیانا » و در روسی « پرسیدسکی » شد و در زبان فرانسه « پرس » را برای ایران قدیم پیش از اسلام ( مربوط به دوره هخامنشی و ساسانی ) و « پرسان » را برای ایران بعد از اسلام معمول کردند .
تنها در میان علما و مخصوصا مستشرقین معمول شده که کلمه ایران را برای تمام علوم و تمدن های قدیم و جدید مملکت ها و نژاد ها به کار بردند و از آن در فرانسه « ایرانین » و در انگلیسی « ایرانیان » و در آلمانی « ایرانیش » صفت اشتقاق کردند و این کلمه را شامل تمام تمدن های ایران جغرافیائی امروز و افغانستان و بلوچستان و ترکستان ( تاجیکستان و ازبکستان و ترکمنستان امروز )
و قفقاز و کردستان و ارمنستان و گرجستان و شمال غربی هندوستان دانستند و به عبارت آخری یک نام عام برای تمام ممالک ایرانی نشین و یک نام خاص برای کشوری که سرحدات آن در نتیجه تجاوزهای دول بیگانه از شمال و مشرق و مغرب در نیمه اول قرن نوزدهم میلادی تعیین شده بود وضع کردند .
اما کلمه ایرانی یکی از قدیم ترین الفاظی است که نژاد آریا با خود بدایره تمدن آورده است این شعبه از نژاد سفید که سازنده تمدن بشری بوده و علمای اروپا آن را به اسم هند و اروپایی ویا نزاد هندو و ژرمنی و یا هند و ایرانی و یا هند و آریائی خوانده اند از نخستین روزی که در جهان نامی از خود گذاشته است خود را به اسم آریا نامده و این کلمه در زبان های اروپائی « آرین » به حال صفتی یعنی منسوب به آریا و آری متداول شده است .
این نژاد از یک سو از سواحل رود سند و از سوی دیگر تا سواحل دریای مغرب را فرا گرفته یعنی تمام ساکنین مغرب و شمال غربی هندوستان و افغانستان و ترکستان و ایران و قسمتی از بین النهرین و قفقاز و روسیه و تمام اروپا و آسیای صغیر و فلسطین و سوریه و تمام آمریکای شمالی و جنوبی را به مرور زمان قلمرو خود ساخته است تما زبان های ملل مختلف آن با یکدیگر روابط و مناسبات گوناگو دارد . مام مظاهر فکر و تمدن آن با یکدیگر مربوط است . داستان ها و معتقدات آن همواره با یکدیگر پیوستگی داشته و همواره کره زمین مظهر خیر و شر آن بوده است . در اوستا که قدیم ترین آثار کتبی این نژادست ناحیه ای که نخستین مهد زندگی و نخستین مسکن این نژاد بوده است به اسم « ایران وئجه » نامیده شده یعنی سرزمین آریاها و نیز در اوستا کلمه « ابریا » برای همین نژاد ذکر شده است . همواره پدران ما به آرائی بودن می بالیده اند چنان که داریوش بزرگ در کتیبه نقش رستم خود را پارسی پسر پارسی و آرائی ( هریا ) از تخمه آریائی می شمارد و بدان فخر می کند .
در زمانی که سلسله هخامنشی تمام ایرا را در زیر رایت خود در آورده معلوم نیست که مجموعه این ممالک را چه می نامیده اند زیرا که در کتیبه های هخامنشی تنها نام ایالات و نواحی مختلف قلمرو هخامنشی برده شده و نام مجموع این ممالک را ذکر نکرده اند . قطعا می بایست در همان زمان هم نام مجموع این ممالک لفظی مشتق از آرای باشد زیرا که تمام ساکنیت این نواحی خود را آریائی می نامیده اند و لفظ آریا در اسامی نجبای این ممالک بسیار دیده شده است . قدیمی ترین سند کتبی که در جهان موجود است و ضبط قدیم کلمه ایران در آن می توان یافت گفته آرا نوستن جغرافیادان معروف یونانی است که در قرن سوم پیش از میلاد می زیسته و کتاب وی از میان رفته ولی استرابون جغفرافیادان مشهور یونانی از آن نقل کرده و وی آن را « آریانا » ضبط کرده .
از این قرار لااقل در دو هزار و دویست سال پیش این کلمه معمول بوده است .
بنابراین قدیمی ترین نام مملکت ما همین کلمه ایران بوده یعنی نخست نام ایریا که نام نژاد بوده است نام مملکت را آبریان ساخته اند و سپس به مرور زمان ابریان ، آیران شده و در زمان ساسانیان ایران ، ایران ( به کسر اول و سکون دوم ) بدل شده است و در ضمن اران ( به کسر اول ) نیز می گفته اند . چنانکه پادشاهان ساسانی در سکه و کتیبه ها نام خود را پادشاه ایران و اران می نوشته اند و از زمان شاپور اول ساسانی در سکه ها لفظ انیران هم دیده می شود زیار که الف مفتوح در زبان پهولی علامت نفی و تجزیه بود و انیران یعنی بجز ایران و خارج از ایران و مراد از آن ممالک دیگر بوه است که ساسانیان گرفته بودند .
در همین دوره ساسانی لفظ ایرانشهر یعنی شهر ایران ( دیار و کشور ایران ) نیز معمول بوده است و عراق را که در میان مملکت بدین اسم برده به اسم « دل ایرانشهر » می نامیدند .
کلمه ایرانشهر را فردوسی و شعرای دیگر قرن پنجم و ششم ایران نیز به کار برده اند . پس مراد از ایرانشهر تمام مملکت ساسانیان بوده است چنان که تا زمان حمدالله مستوفی قزوینی مولف نزهت القلوب که در اواسط قرن هشتم هجری بوده یعنی تا چهارصد سال پیش همین نکته رواج داشته است و وی حدود ایران را چنین معلوم می کند : از مشرق رود سند و کابل و ماوراء النهر و خوارزم ، از مغرب اران ( ماوراء قفقاز ) تا قلمرو روم و سوریه از شمال ارمنستان و روسیه و دشت قپچاق و دربند و از جنوب صحرای نجد بر سر راه مکه و خلیج فارس .
اما کلمه ایران که اینک در میان ما و اروپائیان معمول است و لفظ جدید همان کلمه ای است که در زمان ساسانیان معمول بوده در دوره بعد از اسلام همواره متداول بوده است و فردوسی ایران و ایرانشهر و ایران زمین را همواره استعمال کرده و حتی شعرای غزنوی نیز ایرانشهر و ایران را در اشعار خود آورده و پادشاهان این سلسله را خسروان این دیار دانسته اند .
پس از اینکه اروپائیان مملکت ما را در عرف زبان خود پرس یا نظائر آن می نامیدند و این عادت مورخین یونانی و رومی را رها نمی کردند چه از نظر علمی و چه از نظر اصطلاحی به هیچ وجه منطق نداشت زیرا که هرگز اسم این مملکت در هیچ زمان پراس یا کلمه ای نظیر آن نبوده و همواره پارس یا پرس نام یکی از ایالات آن بوده است که ما اینک فارس تلفظ می کنیم .
حق همین بود که ما از تمام دول اروپا خواستار شویم که این اصطلاح غلط را ترک کنند و مملکت مار ا همچنان که ما خود همواره نامیده ایم ایران و منسوب آن را ایرانی بنامند .
شکر خدای را که این اقدام مهم در این دوران فرخنده به عمل آمد و این دیاری که نخستین وطن نژاد آرای بوده است به همان نام تاریخی و باستانی خود خوانده خواهد شد .
اینک در پایان این کار مهمی که به صرفه تاریخ ایران صورت گرفته است جای آن دارد که ما نیز در میان اصطلاح باستانی زمانی ساسانی و ادبای ایران را زده کنیم و مملکت ایران را هم پس از این ایرانشهر بنویسم و بگوئیم زیرا گذشته از آن که یادگار حشمت و شکوه ساسانیان را زنده کرده ایم و دیار اردشیر بابکان و انوشیروان را بهمان نامی که ایشان خود می خوانده اند نامیده ایم که کلمه بسیط را به جای دو لفظ مرکب به کار برده ایم و امیدوارم که این پیشنهاد در همان پیشگاهی که پاسبان تمام بزرگی های گذشته و آینده ایران است پسندیده و پذیرفته آید .
تهران ۱۰ دی ماه ۱۳۱۳
سعید نفیسی
.(ملیت وزبان، شاهرخ مسکوب).[1]
2-در اوایل دوره قاجار ایران به پنج حکمرانی و دوازده حاکم‌نشین تقسیم میشد:
- حکمرانی آذربایجان (که آذربایجان، همدان و زنجان را شامل میشد) مقر ولیعهد و تحت فرمان او بود.
- حکمرانی دوم شامل ایالت‌های کردستان، کرمانشاه، سرحد عراقین و لرستان
- حکمرانی سوم فارس بود که علاوه بر ایالت فارس، بنادر و جزایر خلیج فارس، کهگیلویه، بختیاری و خوزستان را در بر می‌گرفت.
- حکمرانی چهارم عبارت از خراسان و سیستان بود
- حکمرانی پنجم را کرمان و بلوچستان تشکیل میداد.
از آغاز قرن سیزدهم هجری شمسی این تقسیم‌بندی تغییر کرد و قلمرو بعضی از حکمرانی‌ها تقسیم شد. در اواسط سلطنت ناصرالدین شاه قاجار ایران دارای چهار ایالت و ۲۳ ولایت بود: ایالت آذربایجان
- ایالت خراسان و سیستان
- ایالت کرمان و بلوچستان
- ایالت اصفهان
- ولایت گیلان
- ولایت مازندران
- ولایت استرآباد
- ولایت تهران
- ولایت قزوین
- ولایت خمسه
- ولایت همدان
- ولایت عراق (اراک)
- ولایت ثلاث (ملایر، نهاوند و تویسرکان)
- ولایت قم
- ولایت ساوه
- ولایت کاشان
- ولایت کمره
- گلپایگان
- خوانسار و محلات
- ولایت اصفهان
- ولایت بختیاری
- ولایت یزد
- ولایت بروجرد
- ولایت کردستان
- ولایت کرمانشاهان
- ولایت لرستان
- ولایت خوزستان
- ولایت جهانگیریه
- ولایت بنادر خلیج فارس
- ولایت کویرهای مرکزی
3-) از رجال با فرھنگ عھد ناصری بوده بیشتر به خدمات مطبوعاتی مانند ریاست دار الطباعه دولتی و وزارت انطباعا ت اشتغال داشته ویکی از پرورش یافتگان دارالفنون بوده بهزبان فرانسه و فرھنگ فرنگی نیک آشنا بوده ودر مدت ۲۵ سال خدمت گذاری درحکومت قاجار خواندن روزنامه‌ھای اروپا ودادن ھر گونه اخبار خارحی به شاه بعھده او بوده است وھم او حامل حکم قتل امیر کبیر بوده و حکم کشتن محمد علی باب که به‌فرمان امیرکبیر صادر شده بود ھم بتوسط او به تبریز برده شد
[4](ترجمھ فارسی این کتاب بەنام جامعه شناسی مردم کرد ترجمه‌ابراھیم یونسی):
.3 – تداوم قبیله گری وعشایری، تا ھم اکنون هم درمیان اعراب بردوام است،و بنا بر این امت آل سعود ویا آل نھیان وتمام شیخ نشینان عربرا نمیتوان ملت خواند.بلکه قبایل حکومت گری هستندکه برخورداراز قدرت مالی ناشی از نفت،حکمرانی میکنند،حکومت آنھا ھنوز بر اساس امتیازات خانوادگی است وموجودیتشان نه بر پایه خواست مردم وبقولی”اراده ملی” که بر شانه‌قدرتھای صنعتی سرمایه داری استوار است(اشغال کویت وباز پس گرفتن آن را بیاد بیاوریم)
[6] میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله (۱۲۵۰ – ۱۳۲۶ ق.) کە تحصیلکرده پاریس بود روزنامه‌ای بنام قانون باشعار”اتفاق وعدالت وترقی”درلندن بهزبان فارسی منتشر کرد ، نخستین شماره‌آن ۱۳۰۷ ق.(۱۸۹۰م.) چاپ شد. او رسالات وکتابهای زیادی نوشته است ،ازجمله کتاب”یک کلمه” ورساله”وزیر ورفیق”را میتوان نام برد. نمونه کوتاهی از رساله “وزیرورفیق” نشان دهنده تلاشی است که مستملکات قاجاررا ایران می‌نامد. ادبیاتی کە قبل از آن وجود نداشتە است. “رفیق–… لذت بزرگی راآن وزیر درایران خواهد بردکه بتواندبگویدراه آهن ایران را من ساختم،اماکن مشرفه(نجف وکربلا) رامن گرفته‌ام، افغان مال من‌است، عهدنامه‌ترکمان‌چائی رامن پاره‌کردهام، اسلام را ازچنگ کفارمن نجات داده‌ام، مالیات ایران رامن به پنجاه کرور رسانیده‌ام، راه تسخیرآسیارا من بازکرده‌ام، لذت وزارت ایران دراین آثارهاست، ومن هنوز نتوانسته‌ام بفهمم چطورمی‌شودکه‌یک وزیر ایران این لذت‌های روح‌پرور را می گذارد وعمرخودرا در آرزوی بازیچه‌های شخصی بی‌معنی تلف میکند. چهل سال است “لرد پالمرستون” وزارت میکند ، همیشه مقروض بوده‌است، ودرعمرخودش نه‌یدک داشته‌است نه فراش،……………………………………………………….. وزیر—حالا چکنیم که این معجزه‌ها ظهوربکند که‌دولت ایران صاحب یک کرور لشکر بشود؟ رفیق—همان تدبیر که‌صاحب کتابچه غیبی تکلیف میکند. وزیر—عجب اسباب معجزه‌پیداکرده‌اید؟ازیک خواب دروغ چه‌حاصل؟من قسم می‌خورم آنچه نوشته‌است خودش هم نمی‌فهمد….” ویا در “رساله اصول تنظیمات” که آگاهی اورا به چگونگی ایجاد وملزومات شهر های مدرن نشان میدهد می‌نویسد: “…ازممالک فرنگستان بیست کمپانی بزرگ به ایران دعوت نمائید وبه آنها امتیاز بدهید… راه های آهنی ایران را از چند جا شروع کنید. درهریک از ممالک ایران‌بانکهای تجاری وبانکهای ملی وبانکهای زراعت بسازید…”(تاکید بر ممالک ایران ازنگارنده‌است) این نمونه نثر ساده ای است که قبل ازآن نه در فرم ونه در محتوی یعنی تاکید بر مملکت ویا ممالک ایران مرسوم نبوده است.
-بەگفتە” ملکم مینو دبو” رئیس صندوق همازوری زرتشتیان (2013م.) صدوپنجاهمین سال تاسیس این صندوق در لندن را جشن گرفتە[7]اند. (بی.بی.سی) بەعبارتی دیگر سەشنبە13 اوت 2013
7- ( دکارت فیلسوف،ریاضی‌دان وفیزیکدان خردگرای قرن 17م.( 1596- 1650) “چهار دستور آینده مرا بس است به شرط آن که عزم دائم راسخ کنم بر اینکه هرگز از رعایت آن ها تخلف نورزم:(((نخست اینکه هیچ گاه هیچ چیز را حقیقت نپندارم جز آن که درستی آن بر من بدیهی شود یعنی از شتابزدگی و سبق ذهنی سخت بپرهیزم و چیزی را به تصدیق نپذیرم مگر آن که در ذهنم چنان روشن و متمایز گردد که جای هیچ گونه شکی باقی نماند.
دوم آنکه هر یک از مشکلاتی را که به مطالعه در می آورم تا می توانم و تا اندازه ای که برای تسهیل حل آن لازم است تقسیم به اجزا نمایم
سوم آن که افکار خویش به ترتیب جاری سازم و از ساده ترین چیز ها که علم به آن ها آسانتر باشد آغاز کرده و کم کم به مرکبات برسم و حتی برای اموری که طبعا تقدم و تاخر ندارد ترتب فرض کنم
. چهارم آن که در هر مقام شماره امور و ساده کردن را چنان کامل نمایم و بازدید مسائل را به اندازه کلی سازم که مطمئن باشم چیزی فروگذار نشده است.))) نقل از رساله گفتار در روش راه بردن عقل — نوشته دکارت — ترجمه محمد علی فروغی((( یک چیز هست که در آن شک نتوان کرد و آن این که شک می کنم. چون شک می کنم فکر دارم و می اندیشم. پس کسی هستم که می اندیشم))) و یا عبارت معروف او “می اندیشم – پس هستم”
8-(در محرّم 1298هجرى، محمّد و اصل مدرس ریاضی مدرسه اعزه حیدر آباد دکن، نامه ای نوشته و از سیّد می پرسد: (در این روزها از تمامی هندوستان، چه ممالک مغربیه و شمالیه و چه او دوچه پنجاب و چه بنگاله و چه سند و چه حیدر آباد دکن، صدای نیچر، نیچر به گوش می رسد… این فرقه، در از دیاد و افزونی است، خصوصاً در میان مسلمانان… آیا این طریقه منافی دین است و یا این که هیچ مخالفتی با دین ندارد چه نسبت است در میان این طریقه و آثار مطلق دین در مدنیت و هیئت اجتماعیه…). سیّد، در پاسخ رساله ای رامی نویسد که به رساله نیچریه معروف می گردد. وی در مقدّمه می نویسد: (نیچرعبارت است از طبیعت. و طریقه نیچریه همان طریقه دهریه است که در قرن سوم و چهارم پیش از میلاد مسیح، در یونانستان ظهور کردند و هدف اصلی آنان از بین بردن ادیان و تأسیس اساس اباحت و اشتراک است. برای اجرای این هدف، تلاشها و اقدامات فراوانی انجام داده اند و در لباسها و نامهای گوناگون خود را ظاهر ساخته اند. در هر امتّى، این جماعت پیدا شدند، اخلاق آن امّت رافاسد کردند و سبب زوال و نابودی آن گردیدند. اگر کسی در مبادی و مقاصد این گروه غور کند، به خوبی برای او روشن خواهد شد که به غیر از فساد مدنیت و تباهی هیأت اجتماعیه، نتیجه دیگری بر آراء اینها مترتب نخواهد شد)
[10] – عواقب نکبت‌بار این پدیدە بعد از بیش از ١۵٠ سال در قالب جمهوری اسلامی پاکستان (لانە جانیان القاعدە) و حکومت جمهوری اسلامی ایران، بر دوش بشریت سنگینی میکند.
[11] “…ای جلال الدوله به تخت جمشید وتاج قباد سوگند که وقتی‌که از فرنگستان به خاک ایران رسیدم واین رویهای عبوس ترش وقد های قوزی وخمیده‌ناخوش…و رویهایبی رنگ بغبارآلوده کدر واسارت وننگ وذلت کشیده ایرانیان راکه دیدم درجه ظلمهای متمادی واسارتهای متوالی درایادی ظلمه وآثار فقر وپریشانی ازتطاول وچپاول پادشاهان متعدی را در باره اهالی بیچاره ایران فهمیدم…” بعد همه این بد بختی‌هارا از سلطه اعراب می‌داند وعمامل تاریخی را بحساب نمی‌آورد”. – (هزار سال نثر پارسی –کریم کشاورز) .
11- (این قرارداد با واسطه‌گری فرانسه در سن پطرز بورگ بین انگلستان و روسیه بدون اطلاع دولت ایران کە مشروطە هم شدە امضاشد همانگونه که‌بیست سال پیش ازآن در کنفرانس برلین دولتهای اروپائی، قاره آفریقا را تقسیم کرده‌‌بودند ).
[13] “رضا افشار وسعداله درویش که در منطقه کرمانشاه ماموریت داشتند(ازطرف کمیته ملیون- آلمانها) پس از پایان کار نزد میرزاکوچک خان جنگلی رفتند ” د.جمشید بهنام برلنی ها به‌نقل از جمالزاده“.به احتمال زیاد پیوستن خالو قربان به جنگل دراین رابطه بوده باشد ،نگارنده این مطلب در جوانی از یکی از تفنگدارانی که همراه خالو قربان بوده شنیده‌ام که او(زنده‌یاد فتح الله پرویزی، برادر رزاعی پدرم) ، و دهنفر دیگر اهل روستای نَوَره‌ِ(روستائی از توابع سنندج) که درآن زمان کاروانچی- گری می‌کرده‌اند ،( از
سلیمانیه”واقع درکردستان کنونی عراق”که درآنزمان تحت سیطره انگلیسها بوده‌است، ازطریق” کردستان ایران(مریوان،سنندج، بیجار)” ، زنجان و قزوین کالاهائی نظیر ادویە،منسوجات ودیگر کالاهای اروپائی و هندی را به رشت می‌برده‌اند و از رشت برنج و اجناس روسی به سلیمانیه می‌برده‌اند)
[14] در نقل قولی که از کتاب “آغا.شیخ،دولت” بهآن اشاره شد در مورد تشکیل دهندگان جنبش ترکهای جوان هم چنین موردی وجود داشته است که‌اکثر تشکیل دهندگان این جنبش کسانی بوده اند که زبان مادریشان ترکی نبوده‌است مثل عبدالله جودت که با روشنفکران آن زمان ایرانی ارتباط داشته در رساله ای میگوید:”…تمدن دومی وجود ندارد.تمدن یعنی تمدن اروپائی،وباید آن را باهمه خوبیها وبدی‌هایش پذیرفت.” ( د.ج. بهنام ایرانیان و اندیشه تجدد) ویا اسحاق سکوتی از روشنفکران معتبرآن زمان بود که زبان مادریش کردی بود.
[15] 15روشنفکری ایرانی در دوره گذار”حسن آبادیان”
[17] همانجا
ایران و جنگ جهانی اول(؛یدان قدرت های بزرگ) گردآوری وتالیف:تورج اتابکی-ترجمە مهدی حقیقت‌خواه- تهران-نشر “ققنوس” ١٣٨٧
[18] تورج اتابکی دراین زمینە مراجحە بە:”گزارش در مورد ژاندارمری دولتی کتاب سرهنگ دوم پرویزافسر، تاریخ ژاندار مریایران(قم١٣٣٢)؛ کتاب جهانگیر قائم‌مقامی، تاریخ ژاندارمری ایران(تهران١٣۵۵) را توصیە میکند.
[19] کتاب گذَته چراغ راه آینده و مقاله درباره داور وایران به‌زمان رضاشاه احمد سیف
