مصدق اصلاح طلبی بود بی بدیل که آرزوی شکل گیری حاکمیتی ملی در ایران داشت و سودای قدرت محدود حکومت، نظام سیاسی کارآمد، نوسازی فرهنگی، آزادی بیان و اندیشه و قلم، قانونمداری در همه عرصه ها، در سر می پروراند که این همه را در چارچوب فکری مشخص و در عمل با انعطاف از آن زمان که آموزه های اصلاح طلبی و ترقی خواهی از غرب وارد ایران شد و روشنفکران ایرانی با این اندیشه ها آشنا شدند، فصل تازه ای در ارتباط اصلاح طلبان و روشنفکران که سودای تغییرات مطلوب در نظام اداره کشور را در سر داشتند با ساخت قدرت، گشوده شد و پرسش بر سر چگونگی این ارتباط و هدف آن بحث برانگیز شد.
در دوره ای جنبش مشروطه خواهی با خواست قانون اساسی، مجلس و عدلیه، ساختار قدرت را از درون و بیرون تحت تاثیر قرار می دهد و قدرت تا آن زمان افسار گسیخته حاکمیت را در چارچوب خواست های نمایندگان ملت و قانون اساسی محدود می کند و در زمانی نه خیلی دور از آن، حاکمیت مطلقه خودسر رضاشاهی میدان را از همه کوشندگان راه اصلاحات می رباید و برای به دست آوردن قدرتی نامحدود کمر به حذف تمامی ترقی خواهان می بندد.
در این صحنه منازعات و تعاملات، اصلاح طلبان راهکارهای گوناگونی برای پیشبرد خواست های خود برمی گزینند؛ در میان طیف کسانی که فاصله خود را از قدرت حداکثر می نمایند (یا حرکت های قهری و ستیزه جویانه پیش می گیرند یا به کنج خلوت خود روی می آورند که در ساختار قدرت هر دو عموماً از صحنه اثرگذاری بر سیاست حذف و یا محو می شوند) و دیگرانی که آنقدر در قدرت فرو می روند که شناسایی آنان از قدرت دشوار می نماید و هاله ای از اراده شان بیشتر به چشم نمی آید طیف وسیعی قرار می گیرند که با راهکارهای بهنگام و معقولانه می توانند سالیان دراز در تحولات اصلاحی نقش آفرین باشند.
این گروه هنگامی که به واسطه اراده مردم یا به سبب تضعیف قدرت حاکمه مجالی برای حضور در قدرت فراهم می یابند، تغییرات را در ساخت قدرت بر اساس اصول اصلاحی و بدون تخطی از آن اصول از درون پی می جویند و گاه هایی که حاکمیت متصلب و قدرت مدار اجازه حرکت اصلاحی را در ساختار سلب می نماید روی به جامعه آورده و اثرگذاری بر نظام قدرت را با فشار حرکت های اجتماعی ادامه می دهند تا آن جا که می توانند حاکمیت را در ابعاد مختلف به خواست مردم به کرنش وادارند و قدرتمندان حقیقی را وادارند با اصلاحات همراه گردند. این در نظر داشتن توامان دو راهکار به ظاهر متضاد توسط این گروه از روشنفکران و اصلاح طلبان، ذهن را به جست وجوی محور دیگری برای کوشش های آنان هدایت می نماید.
از دیگرسو در تمام این فراز و نشیب ها چگونگی رابطه اصلاح طلبان جامعه و قدرتمداران حاکمیت با میزان شکاف دولت ملت نیز قیاس پذیر است. تفوق اراده یکی بر دیگری و راهکار پیش گرفته هر یک در ابعاد این شکاف اثر مستقیم داشته است.
هرچه قدرت سلب شود و اصلاح طلبان منکوب این اراده گردند این شکاف عمیق تر و بارز تر می نماید و هر زمان حاکمیت زمینه را برای حضور اندیشه های مخالف و متکثر بازتر گذاشته است و حاصل آن پیشروی اصلاحات در جهت تغییر ساختار های بوروکراتیک و مشارکت سیاسی بوده است، این شکاف کم رنگ تر شده است.
در این رهگذر شخصیت ها و جریان هایی به واسطه ویژگی ها یا شاخصه هایشان و اثرگذاری بر تحولات مثبت از جایگاه ویژه و درخور بحثی برخوردار بوده اند و در تاریخ سیاسی ایران ماندگار گشته اند. راز ماندگاری آنان را می توان در ویژگی های اخلاقی و شخصیتی، بینش و کنش آنها جست وجو کرد.
در این میان نام مصدق و نحله فکری و جریان سیاسی که به واسطه کوشش های او تقویت شد از این خصوصیت به شکل شایسته ای برخوردار است به طوری که توجه بسیاری از صاحب نظران و روشنفکران و جامعه آرمان گرا و دغدغه مند و حتی افراد عادی را به خود معطوف داشته است.
بدیهی است ارزیابی و یا شکافتن ابعاد مختلف رویکرد سیاسی، شخصیت اجتماعی و… فردی چنین بزرگ از توان یک مقاله خارج است ولی در این نوشتار بر آنیم گوشه هایی از آنچه که در مقدمه اشاره رفت را با کنش سیاسی مصدق مقایسه نماییم، چرا که در رابطه مصدق (نماینده ملت) و ساخت قدرت (حاکمیت خودکامه) دغدغه ترمیم شکاف دولت ملت به وضوح به چشم می آید.
● دغدغه شکاف دولت ملت
برای ورود به بحث، نظری به اندیشه او در اصلاح طلبی می افکنیم و در پی با مرور کنش های سیاسی او رفتار او در ارتباط با قدرت را به بررسی می نشینیم.مصدق خود در آغازین سال های تشکیل جبهه ملی در نامه ای از احمدآباد به آن سازمان می نویسد:
منظور آزادیخواهان ایران این است که با ایجاد حکومت مردم بر مردم بدون بروز حادثه نامطلوب و از راه قانون و صلح در اوضاع مملکت اصلاحاتی به نفع مملکت و ملت شود و نفاق و شقاق دولت و ملت از میان برود و مصائب و آلام مردم از فقر و فاقه و جهل و بیماری و گرسنگی و برهنگی بیش از این مقدمات فنای ملت را فراهم نکند.۱
با نگاهی به این مطلب ارزشمند درمی یابیم، دغدغه های اجتماعی و آزادی خواهانه اش برآمده از میهن دوستی و ملت پرستی او چاره را در دگرگون کردن ساختار قدرت و ایجاد حکومت مردم بر بنیان اراده مردم می بیند که این تحولات به از بین رفتن شکاف دولت ملت می انجامد و این هدف با روشی مسالمت آمیز و قانونی بر مبنای جایگزینی سازش با ستیز تعریف می شود.
و در ادامه همان نامه آشتی دولت و ملت را بار دیگر توصیه می نماید؛ امیدوارم که قوای حاکمه ایران از گذشته دور و نزدیک مخصوصاً از انتخابات اخیر تهران عبرت گرفته و برای یک بار هم که شده با مردم از در صلح و آشتی درآیند و مطمئن باشند هرکسی قدمی به نفع آزادی و تامین حقوق مردم برداشته، ملت هوشیار و حق شناس ایران از جان و دل از او پشتیبانی کرد. ۲
نگرش پیش گفته در جریان منتسب به مصدق تسری دارد چنانچه همین طرز تفکر را در اندیشه های دکتر صدیقی وزیر توانمند و از کارآمدترین اعضای هر دو کابینه دکتر مصدق می توان یافت. صدیقی در میتینگ جلالیه جبهه ملی دوم در سال ۱۳۴۰ خطاب به مردم می گوید؛ “دموکراسی با بهره مندی افراد از حقوق و آزادی ها قوت می گیرد و به تشخیص ما برای ایرانیان کنونی با توجه به اوضاع کشور و جهان محکم ترین و سنجیده ترین حکومت ها، حکومت ملی است؛ حکومتی که نظم و قانون در آن موجود و جاری و در خارج و داخل کشور مورد اعتماد و احترام باشند، حکومتی که شایسته یک ملت کهنسال و با فرهنگ تواند بود.
بر اثر اشتباهات حکومت ها دولت و ملت از یکدیگر جدا شده اند، دولت مزاحم ملت و ملت کارشکن دولت است که مجلس واقعاً ملی می تواند این شکاف را از میان بردارد و رابطی بجا و مفید باشد. آشنایی با دموکراسی نیازمند پرورش و آموزش است. تاکنون دولت ها در این کار قصور کرده اند.”۳
به عبارت دیگر در اندیشه مصدق و یاران و همفکران او، دستیابی به حکومتی دموکراتیک (حکومت مردم بر مردم) و قانون مدار، با احترام به حقوق و آزادی های فردی امکان پذیر است و عدم پذیرش تکثر دیدگاه ها و اندیشه ها و رعایت نکردن مدارا و تساهل از سوی دولت ها شکاف میان دولت و ملت را گسترده کرده است و همانا پذیرش دیدگاه های گوناگون مردم از سوی دولت در قالب مجلسی به معنای واقعی ملی پیش شرط آشتی دولت ملت است که در این صورت بهره مندی از زیستی سرافراز برای باشندگان ایران متصور خواهد بود.
● مصدق عملگرا
اصول بنیادین فکری و عملی مصدق مشخص و معین است که به مبنای آن نظری افکندیم و می توان با بررسی کارنامه او در همه سالیان عمر سیاسی اش پایبندی به آنها را بازیافت ولی شاخصه آن شاید کوشش در جهت پر کردن شکاف میان ملت دولت است که این امر را در همسویی نگرش جامعه و حاکمیت برای تغییرات اصلاح طلبانه پی می جوید.
او برای پیشبرد چنین هدفی بسته به شرایط و زمان کنش های متفاوتی را پی گرفته است که ارتباط او با ساخت قدرت بر این محور معنا می یابد. همانطور که او خود به کمیته سازمان دانشجویان جبهه ملی یادآوری می کند چون که مبارزه هر آن به صورتی در می آید که رهبری جبهه ملی باید تجدیدنظر کند و آنی غفلت ننماید، نحوه مبارزه با توجه به شرایط برگزیده می شود.۴ رابطه با حاکمیت و ساختار قدرت که موضوع این نوشتار است نیز در برهه های متفاوت، گوناگون است ولی شاید بتوان به جرات چارچوب خاصی برای آن تعیین کرد که همان اصل پیش گفته است.
هدف مصدق پیشبرد اصلاحات در کشور بود. در این راه نه تنها دستیابی به جایگاه های دولتی تنها راه و گزینه پیشبرد اصلاحات دیده نمی شد بلکه از آن سو حضور در ساخت قدرت نیز امری غیر قابل پذیرش نبود. مصدق بسته به شرایط با توجه به خدشه دار نشدن اصول خود راهی را برمی گزید که امکان پیشبرد اصلاحات در آن بیشتر متصور باشد.
در پذیرش نخست وزیری نیز چنین دیدگاهی قابل مشاهده است. مصدق در نخستین پیامش به مردم به عنوان نخست وزیر که از رادیو پخش شد، می گوید؛ هیچ وقت تصور نمی کردم با ضعف مزاجی که دارم چنین کار خطیری را قبول کنم. قضیه نفت سبب شد که این بار گران را به دوش بکشم ۵و در خاطرات خود می نویسد؛ موافقت من هم روی این نظر بود که طرح نمایندگان راجع به ملی شدن صنعت نفت از بین نرود و در مجلس تصویب شود. چنانچه آقای سیدضیاء نخست وزیر می شد دیگر مجلس نمی گذاشت تا من بتوانم موضوع را تعقیب کنم. ۶
مصدق در پذیرش نمایندگی مردم در مجلس نیز بر اصول خویش استوار است هرجا که وکیل را نماینده واقعی مردم می داند وکالت را می پذیرد و هرجا که نمایندگی تبدیل به دست نشاندگی می شود دیگر از آن رویگردان است. تا دوره ششم مجلس شورای ملی که مصدق با حضور در آن از منافع ملت دفاع می کرد مجلس شکلی نسبتاً مستقل داشت.ولی پس از آن دیگر حضور مصدق به شکل گیری مجلسی توانا در مخالفت با ساختار قدرت و انتخاباتی رقابتی و آزاد مشروط شد.
