فاطمه شجاعی :نزدیک به یک دهه پیش در اولین سالدور دوم ریاست جمهوری محمد خاتمی ماموریت "موریس کاپیتورن" آخرین گزارشگرویژه دبیر کل سازمان ملل در مورد حقوق بشر در ایران پایان یافت و تصمیمجامعه جهانیبر آن شد که دیگر نیازی به ادامه فعالیت گزارشگر ویژه درایران نیست. آن روزها کاپیتورن به رادیو بی‌بی‌سی گفته بود "من از این‌کهاکثریت بزرگی از ایرانی‌ها می‌خواهند وضعیت حقوق بشر را بهبود ببخشند ترغیبشده‌ام. من هم بدین باورم که مردم ایران خواهان پیشرفت سریع در این عرصه هستند."
حالا ۹سال پس از آن روزها و دو سال پس از آغاز جنبش مردمی ایران که باسرکوب شدید حاکمیت مواجه شده است، بار دیگر شورای حقوق بشر سازمان ملل بارای قاطع، خواهان تعیین گزارشگر ویژه برای بررسی وضعیت حقوق بشر در ایرانشده است.
عبدالکریم لاهیجی حقوقدان و نایب رییس فدراسیون بین المللی جامعه‌هایحقوق بشر و رییس جامعه دفاع از حقوق بشر در ایران، تعیین گزارشگر ویژه رانشان دهنده وضعیت "وخیم" حقوق بشر در ایران می‌داند و معتقد است انزوایایران در جامعه جهانی و ابعاد گسترده نقض حقوق بشر در ایران از عوامل اصلیتصویب این قطعنامه است.
وی معتقد است اگر جمهوری اسلامی از"عناد و لجاجت" با جامعه جهانی دستبرندارد و در کار گزارشگر ویژه اخلال ایجاد کند "دیگر مساله، مساله‌ای استورای شورای حقوق بشر و دیگر موضوع، موضوع شورای امنیت است."
درباره ابعاد و نتایج تصویب این قطعنامه با دکتر عبدالکریم لاهیجی به گفت‌وگو نشستیم که مشروح آن در ادامه می‌آید:
۹سال از آخرین باری که جامعه جهانی تشخیص داد که دیگر نیازی بهحضور گزارشگر ویژه حقوق بشر در ایران نیست می‌گذرد. روز گذشته پس از گذشتنزدیک به یک دهه، شورای حقوق بشر سازمان ملل قطعنامه‌ای را بر علیه ایرانتصویب کرد که بر اساس آن مکانیسم ویژه نظارتی شامل فرستادن یک گزارشگر ویژهپیش‌بینی شده است. از نظر شما این تصمیم مجدد جامعه جهانی به دلیل تغییروضع حقوق بشر در ایران است یا به علت تغییر در روابط و نگاه دیپلماتیکبین‌المللی؟
ببینید، نخست باید بگویمهمان‌طور که می‌دانید شورای حقوق بشر، جانشین کمیسیون پیشین حقوق بشر شدهاست و در این شورا، همه‌ی کشورها مثل مجمع عمومی سازمان ملل عضویت ندارند واز هر قاره‌ای ۱۱-۱۲کشور عضو هستند و امروز دیدید که در رای‌گیری ۴۳کشورشرکت داشتند. خب، مسلما مسئله‌ی موازنه‌ی قوا مطرح است ولی سیاستی کهشورای حقوق بشر پیش گرفته این است که با توجه به رسیدگی دوره‌ای به وضعیتحقوق بشر در همه‌ی کشورها – که سال گذشته هم نوبت ایران بود – بنابراینگزارشگر ویژه را به صورت استثنایی تعیین می‌کنند. بر خلاف کمیسیون سابقحقوق بشر که در آن رسیدگی دوره‌ای مطرح نبود.
بنابراین وقتی برای یک کشور گزارشگر ویژه انتخاب می‌شود نشان می‌دهد کهوضعیت حقوق بشر در آن کشور بسیار وخیم است. از سوی دیگر می‌دانیم برخی ازکشورهایی که در شورای حقوق بشر عضویت دارند، خودشان هم کارنامه‌ی درخشانیدر زمینه حقوق بشر ندارند، چنان که لیبی هم عضو شورای حقوق بشر بود و باتوجه به حوادث اخیر اخراج شد، اما به هر حال وقتی می‌بینیم که اکثریت قاطعاعضا شورا به تعیین گزارشگر برای ایران رای می‌دهند، این نشان می‌دهد کهاولا انزوای جمهوری اسلامی در جامعه‌ی بین‌المللی روز به روز بیشتر می‌شود؛این بار نه فقط کشورهای غربی، بر خلاف آنچه بلندگوهای جمهوری اسلامی اعلاممی‌کنند، بلکه کشورهای بزرگ آمریکای لاتین مثل برزیل که هیچ‌وقت نظر خوبینسبت به تعیین گزارشگر ویژه نداشتند، یا شیلی حتی رای ممتنع نمی‌دهند و رایمثبت می‌دهند. همچنین برای اولین بار است که خبر دارم ژاپن رای مثبتمی‌دهد، کره رای مثبت می‌دهد، در آفریقا سنگال رای مثبت می‌دهد که جزوسازمان کنفرانس اسلامی بوده و در این سال‌ها توازن قوای جمهوری اسلامی بهخاطر داشتن این کشورها بوده است.
از سوی دیگر همان‌گونه که به درستی اشاره کردید، ابعاد نقض حقوق بشر بهشدت در ایران گستردگی پیدا کرده به ویژه در حوادث پس از انتخابات متقلبانه؛آدم‌کشی‌ها، گسترش زندان‌ها و زندانی‌ها، حبس‌ها، شکنجه، تجاوز بهزندانی‌ها و تمام حوادثی که طی دو سال گذشته متاسفانه مردم ایران با آندرگیر بودند. همچنین اعدام‌ها که طی دو ماه در ایران بیش از ۱۰۰تن به صورترسمی اعدام می‌شوند؛ جامعه جهانی نمی‌تواند در برابر این حوادث واکنشینشان ندهد. خصوصا با توجه به شرایط جهانی و اتفاقاتی که در خاورمیانه، درشمال آفریقا الان در جریان است. این روزها ببینید در سوریه، در بحرین، دریمن که کشورهای منطقه هستند چه مسائلی رخ می‌دهد. بنابراین جامعهبینالمللی نمی‌تواند نسبت به این مسائل بی‌اعتنا باشد و بگذارد جمهوریاسلامی با همین شیوه حکمرانی کند.
مهم‌ترین پیامد تصویب این قطعنامه، تعیین گزارشگر ویژه و اعزاموی به ایران برای بررسی حقوق بشر در کشور است. آیا ایران می‌تواند از پذیرشاین گزارشگر سر باز زند و و او را نپذیرد؟
ایران نمی‌تواند نپذیرد. اولا ایران عضو شورای حقوق بشر نیست و هفتکشوری که همیشه با ایران در بهترین روابط دیپلماتیک و اقتصادی هستند تنهاکشورهایی هستند که به این قطعنامه رای منفی دادند. گرچه مطابق معمول امروزنماینده جمهوری اسلامی امروز شعارهایی در صحن شورای حقوق بشر سر داد اما بههر حال شورای حقوق بشر ظرف یک ماه آینده یعنی در اوایل ماه می در یک اجلاساداری گزارشگر ویژه را تعیین خواهد کرد.
ما برای این که جلوی بهانه‌گیری‌ها و تبلیغات همیشگی جمهوری اسلامی رابگیریم در نظر داریم تا توصیه کنیم گزارشگر از کشورهای آفریقایی و یاآسیایی باشد تا باز گفته نشود مثل آقای کاپیتورن شهروند کانادا بوده و حتیکوشش می‌کنیم که در صورت امکان مسلمان هم باشد تا جلوی تمام ایرادهایجمهوری اسلامی گرفته شود و امیدوارم به این صورت گزارشگر ویژه انتخاب شود.
از سوی دیگر گزارشگر ویژه باید ماموریت خودش را انجام بدهد. برای انجامماموریت دو پیش شرط لازم است. اول این که جمهوری اسلامی به او ویزا بدهد تابتواند به ایران برود. دوم این که در ایران امکانات انجام تحقیق را فراهمبیاورد. یعنی اگر خواست از زندان‌ها بازدید کند بتواند؛ اگر خواست باقربانیان شکنجه مصاحبه کند بگذارند؛ اگر خواست در داخل زندان‌ها بازندانیان سیاسی- عقیدتی مصاحبه کند بگذارند؛ اگر از دادگاه انقلاب و چگونگیمحاکمات خواست بازدید کند بگذارند و در واقع بتواند از تمام ابعاد نقضحقوق بشر که اکنون بسیار هم گسترده هست گزارش جامع و مانع تهیه کند تا اینبه شورای حقوق بشر برود. اگر این دو شرط انجام شود مسلم ماموریت گزارشگر دربهترین شکل‌اش تحقق پیدا می‌کند.
شما چند مورد را از شرایطی که گزارشگر انتخابی شورای حقوق بشرمی‌تواند داشته باشد برشمردید. به طور کلی و جزئی‌تر گزارشگر ویژه چهویژگی‌هایی باید داشته باشد؟
اولا اگر گزارشگر نسبت به وضعیت یک مملکتی به صورت منفی یا مثبت بخواهدجانبداری کند مشکل‌ساز خواهد بود و برای همین است که ما گفتیم کوشش می‌کنیماز کشورهای آفریقایی یا آسیایی باشد که بهانه‌ای برای جمهوری اسلامینباشد. به هر حال گزارشگر باید اطلاعات کافی داشته باشد. مثلا گزارش نخستگالیندوپل اصلا راضی کننده نبود و زمانی هم که به ایران رفت نگذاشتند کارکند. اما برای بار دوم با او ملاقات داشتیم و اطلاعات به او دادیم و در سفردوم توانست گزارشی کم و بیش جامع ارائه کند. در مورد کاپیتورن هم همینطور. در واقع این چالشی است که جمهوری اسلامی با جامعه‌جهانی دارد.
یکی از مسائلی که در تشدید وضعیت جمهوری اسلامی چه در مجمع عمومی و چهدر شورای حقوق بشر خیلی تاثیر گذاشت و به خاطر همان هم تعداد کشورهایی کهرای موافق دادند بیشتر بود در هر دو نوبت این است که طی پنج سال گذشتههیچ‌یک از گزارشگرهای موضوعی هم نتوانسته‌اند به ایران بروند؛ راجع بهآزادی بیان، راجع به آزادی اجتماعات، گزارشگر راجع به شکنجه. این‌ها ازتمام کشورها بازدید می‌کنند، شرقی و غربی و اسلامی و غیر اسلامی. ولی وقتیایران ظرف پنج سال اجازه حضور به هیچ گزارشگری نداده یعنی ایران نمی‌خواهدبا جامعه‌جهانی همکاری کند. بنابراین اینجا چالش بزرگی است که در مقابلجمهوری اسلامی است.
اما حالا اگر به گزارشگر ویزا ندهند و یا گزارشگر برود و باز کارشکنیکنند و گزارشگر نتواند ماموریت‌اش را انجام دهد، خب جمهوری اسلامی نشانمی‌دهد حتی در این حالت هم دست از سیاست عناد و لجاجت و تقابل با جامعهبینالمللی برنمی‌دارد و آنجا دیگر مساله، مساله‌ای است ورای شورای حقوقبشر و دیگر موضوع، موضوع شورای امنیت است. شورای امنیت همانطور که در موردلیبی وقتی که ابعاد نقض حقوق بشر و کشتار مردم بی‌دفاع وسعت گرفت دیدیم کهپرونده از طریق شورای امنیت رفت به دادگاه جزایی و بعد هم چون ادامه پیداکرد قطعنامه‌ی دیگری صادر شد که به نحوی مانع پروازهای هوایی لیبی شوند.
بنابراین اگر جمهوری اسلامی دست از این سیاست برندارد مسلم است کهمرحله‌ی بعدی این است که وضعیت حقوق بشر در ایران به شورای امنیت سازمانملل ارائه شود.
حالا اگر فرض بگیریم که ویزا از سوی جمهوری اسلامی صادر شود وگزارشگر ویژه در ایران بتواند به منابع دست اول درباره نقض حقوق بشر دستیابد، این مسئله در سطح کلی حقوق بشر در کشور چه تاثیری می‌تواند داشتهباشد؟
ببینید، ایران از سال ۱۳۶۳نماینده ویژه داشته است. در تمام سال‌های جنگایران و عراق، ایران اصلا با جامعه بین‌المللی کاری نداشت و تمام درهایایران بسته بود. پس از پایان جنگ و در زمان ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی کهسیاست درهای باز را آغاز کردند و گزارشگر ویژه، گالیندوپل، توانست بهایران برود از همان زمان بهبودی نسبی در وضعیت آزادی‌ها و حقوق بشر درایران آغاز می‌شود. در نخستین دوره‌ی ریاست جمهوری آقای خاتمی بالاترینمیزان بهبودی تدریجی در زمینه حقوق بشر در کشور وجود داشت که البتهمتاسفانه در دوره دوم ریاست جمهوری کم‌کم قوس نزولی شروع می‌شود و همانزمان مصادف است با دوره‌ای که دیگر گزارشگر ویژه‌ای نیست.
من با توجه به تجربه‌ی خودم که دست کم طی ۱۰- ۱۲سال دیدم، فکر می‌کنمتعیین گزارشگر ویژه تاثیرگذار باشد. البته مسلم است که باید یک اراده‌یسیاسی در دولتمردان وجود داشته باشد، همانطور که گفتم بهار آزادی دورانخاتمی بود. ولی مساله تفاهم با جامعه بین‌المللی و دست برداشتن از سیاستتقابل، عناد و لجبازی که جمهوری اسلامی به ویژه طی پنج سال اخیر پی گرفتهمی‌تواند خیلی موثر باشد و طی ماه‌های آینده باید ببینم که جمهوری اسلامیبه این سیاست ادامه می‌دهد یا دست از این سیاست می‌کشد و مثل گذشته سعیمی‌کند آب از جو رفته را تا حدی به جوی بازگرداند و دست از این سیاست خشندو سال گذشته در ارتباط با محدود کردن آزادی‌ها، زندانی کردن افراد،اعدام‌ها و تمام موارد حقوق بشر برمی‌دارد.
همانطور که اشاره کردید در جلسه‌یشورای حقوق بشر، تنها هفتکشور به قطعنامه رای منفی دادند و جمهوری اسلامی حتی نتوانست رایهم‌پیمانانی چون برزیل و شیلی را هم برای خود نگه دارد. تحلیل‌هایی عنوانمی‌شود که این اتفاق حاصل "نارضایتی‌های موجود در وزارت خارجه" است که ازتصویب قطعنامه استقبال می‌کنند. از نظر شما این تحلیل می‌تواند درست باشدیا صرفا ضعف دیپلماتیک و کاهش قدرت جمهوریاسلامی در سطح بین‌الملل عاملاین نتیجه برای رای‌گیری بوده است؟
مهم‌ترین مساله خرابی روز افزون حقوق بشر در ایران است. هرگز تعداداعدام‌ها در ایران به میزان کنونی نبوده، هرگز تعداد زندانیان سیاسی بهوضعیت فعلی نبوده، هرگز وضعیت آزادی مطبوعات به شرایط کنونی نبوده و البتهبرای گرفتن این قطعنامه ماه‌ها کار شده است؛ با تک‌تک هیات‌های نمایندگیاین ۳۶کشور، یعنی چه ۲۲کشوری که رای مثبت دادند و چه ۱۴کشوری که رایمنفی و ممتنع دادند بارها و بارها ملاقات شده است. هر سه ماه یک بارگزارش‌های جامعی به اتحادیه اروپا و کمیساریای حقوق بشر می‌دهیم؛رسانه‌های خبری خوب کار می‌کنند. اما به هر حال ما تا دیشب تردید داشتیم کهمثلا برزیل آیا واقعا رای موافق می‌دهد یا مخالف. بنابراین کوششی که درفاصله ماه‌های آبان سال گذشته تا همین روز گذشته شده در جهت اقناع اینکشورها بوده است. کشورهایی که رای ممتنع دادند به هر حال روابط دیپلماتیک،روابط بازرگانی و اقتصادی به خصوص در دوران بحران کنونی در وضعیت اقتصادیموثر است. ایران به هر حال کشوری ثروتمند با حجم بازرگانی بالا است و برایبسیاری از کشورها این مساله بسیار مهم است.
اما جمهوری اسلامی از خودش کارنامه زشت و سیاه به ویژه در دو سال اخیردر زمینه حقوق بشر و آزادی‌ها ارائه کرده است. آدم‌کشی‌ها و حوادث پس ازانتخابات در جلوی چشم تمام مردم دنیا صورت گرفته؛ وقتی می‌بینیم یک وکیلدادگستری مثل خانم ستوده به ۱۱سال زندان محکوم می‌شود که رئیس‌جمهورآمریکا هم مجبور می‌شود در پیام نوروزی‌اش نام وی را ببرد، دیگر جامعهبینالمللی نمی‌تواند نسبت به این موضوع بی‌توجه باشد.
من به عنوان یک وکیل دادگستری و به عنوان کسی که بیش از ۴۰سال از عمرشرا در کار حقوق بشر در دنیا گذاشته است، می‌توانم بگویم وضعیت حقوق بشر طیدو سال گذشته در ایران قابل مقایسه با هیچ کشوری در دنیا نیست. بنابراینجامعه جهانی چطور می‌تواند سکوت کند به ویژه که جمهوری اسلامی در زمینهسیاست خارجی از گذشته بی‌آبروتر شده است. شمار کشورهایی که با جمهوریاسلامی قطع رابطه می‌کنند مثل سنگال یا سفرای‌شان را از ایران احضارمی‌کنند مثل بحرین رو به افزایش است.
وقتی جمهوری اسلامی بانویی را که تابعیت هلندی هم دارد، در حوادث پس ازانتخابات دستگیر می‌کند و سپس او را به جرم قاچاق مواد مخدر اعدام می‌کندبدون آن که بر خلاف کنوانسیون وین حتی اجازه ملاقات به سفیر هلند بدهند،این جا است کهدنیا می‌فهمد با یک دولت یاغی سر و کار دارد؛ با دولتی کهحداقل موازین بین‌المللی را در عرصه سیاست خارجی رعایت نمی‌کند.
با تشکر از فرصتی که در اختیار ما گذاشتید
منبع: جرس
جامعه رنگین کمان
