مسعود بارزانی، رئیس اقلیم کردستان، در حالی خواست همه‌پرسی استقلال کردستان عراق را بار دیگر طرح کرده که منطقه نسبت به یک سال و چند ماه گذشته دست‌خوش تحولات چشم‌گیری از جمله تشکیل کانتون‌ها در کردستان سوریه (روژآوا)، پیچیده‌تر شدن بحران سوریه، تشدید اختلافات بغداد و اربیل و بحرانهای داخلی کردستان عراق شده است. رئیس اقلیم کردستان گفته: «زمان آن فرارسیده و شرایط در حال حاضر مهیا است تا مردم درباره آینده خود با یک همه‌پرسی تصمیم بگیرند.»
مسعود بارزانی، رئیس اقلیم کردستان
مسعود بارزانی، رئیس اقلیم کردستان: زمان برای همه‌پرسی استقلال کردستان فرا رسیده است
در این مدت نیروهای کرد عراق با حمایت هوایی آمریکا توانسته‌اند گروه دولت اسلامی (داعش) در بسیاری از مناطق شکست دهند، اما هزاران کشته و زخمی نیز داده‌اند.
سالار محمود عضو پارلمان کردستان عراق در پیوند با طرح خواست همه‌پرسی استقلال به زمانه می‌گوید: «نمی‌خواهیم در تاریخ فقط از ما بعنوان جنگاوران دلیر یاد شود؛ می‌خواهیم حقوق سیاسی و قانونی خودمان را نیز به دست آوریم تا بار دیگر نسل کشی‌های دوباره مثل آنچه در شنگال، سعدیه و جلولا رخ داد، برسرمان نیاید. به این خاطر کردها حق دارند گام عملی در راستای همه‌پرسی و استقلال بردارند.»
فواد معصوم: کردها پروژه استقلال ندارند
در تیرماه سال گذشته طرح همه‌پرسی استقلال از سوی مسعود بارزانی توجه ویژه‌ای را به خود جلب کرد. این توجه بیشتر به شکل واکنش و مخالفت اتحادیه اروپا و کشورهایی مانند آمریکا، ایران، ترکیه بود.
رئیس اقلیم کردستان در بیانیه‌ای که منتشر کرده، گفته است: «اگر مردم کردستان منتظر هستند که کس دیگری حق تعیین سرنوشت‌شان را به آن‌ها هدیه کند، استقلال هرگز به دست نخواهد آمد. این حق وجود دارد و مردم کردستان باید آن را بخواهند و به جریان بیاندازند.»
به گفته آقای بارزانی این همه‌پرسی به معنای اعلام استقلال نخواهد بود، بلکه برای آگاهی از اراده و نظر مردم کرد درباره استقلال و برای آن است که رهبری سیاسی کردستان اراده مردم را در زمان و شرایط مناسب اجرا کند.
سالار محمود عضو پارلمان کردستان عراق: «نمی‌خواهیم در تاریخ فقط از ما بعنوان جنگاوران دلیر یاد شود؛ می‌خواهیم حقوق سیاسی و قانونی خودمان را نیز به دست آوریم
سالار محمود عضو پارلمان کردستان عراق: «نمی‌خواهیم در تاریخ فقط از ما بعنوان جنگاوران دلیر یاد شود؛ می‌خواهیم حقوق سیاسی و قانونی خودمان را نیز به دست آوریم
یک روز پس از انتشار این بیانیه فؤاد معصوم رئیس جمهور کرد عراق گفت، کردها هیچ پروژه‌ای برای اعلام استقلال ندارند. همچنین رئیس جمهور عراق گفته است در کردستان عراق دیدگاه‌های مختلفی نسبت به این موضوع وجود دارد. فؤاد معصوم تاکید کرده که عراق تجزیه نخواهد شد.
تا این لحظه خبری مبنی بر واکنش کشورهای منطقه، اروپا و آمریکا درباره بیانیه آقای بارزانی منتشر نشده است. جمهوری اسلامی در این مورد پیشتر اظهار نظر کرده، چنان که چندی پیش محمدعلی جعفری فرمانده سپاه پاسداران گفته بود سناریوی تجزیه عراق و سوریه را برهم خواهند زد. فرمانده سپاه تجزیه این کشورها را طرح آمریکا و اسرائیل خوانده بود.
سالار محمود می‌گوید: «برخی از دولت‌های منطقه مخالف همه‌پرسی و استقلال کردستان هستند اما نباید دست روی دست گذاشت. چون دیگر کشورها مخالف این مسئله هستند، نباید از این حق بگذریم. اگر دوباره پارلمان و حکومت کار خود را از سر گیرد، بایستی با دیپلوماسی قوی این دولت‌ها را قانع کنیم که استقلال کردستان هیچ خطری برای امنیت ملی کشورهای همسایه ندارد.»
این عضو حزب اتحادیه میهنی کردستان می‌افزاید: «عدم همبستگی بین کردها و نبود لابیگری مناسب موجب شده کردها دوست‌های کمی در سطح جهان داشته باشد، اما کردها وقتی با داعش می‌جنگند، دوستان زیادی پیدا می‌کنند. جامعه جهانی تا این لحظه موضعی قانونی و مشخصی در قبال مسئله ملی کردها نگرفته است.»
انتقاد آقای محمود از جامعه جهانی شاید متوجه اتفاقاتی مانند نشست رُم نیز هست. «نشست مبارزه با داعش در رُم» در چند روز گذشته که ۲۳ کشور در آن شرکت داشتند بدون دعوت از کردها برگزار شد. اگرچه کردستان عراق دارای نیروهای نظامی مستقل است و نقش پررنگی در مبارزه علیه داعش داشته است، اما این منطقه کماکان بعنوان بخشی از عراق به حساب می‌آید.
ریاست اقلیم و بحرانهای داخلی
دوره قانونی مسعود بارزانی برای ریاست اقلیم کردستان در آگوست ۲۰۱۵ به پایان رسیده است. آقای بارزانی در دو دوره پیاپی به‌عنوان رئیس اقلیم انتخاب شد، اما پس از پایان این دو دوره دو سال دیگر ریاست وی تمدید گردید. ابقای آقای بارزانی در پست رئیس اقلیم از اوت سال گذشته به این سو غیر قانونی خوانده می‌شود. از آن زمان نزاع سیاسی بین جریانات سیاسی بر سر این موضوع با حزب دمکرات که آقای بارزانی رهبری آن را نیز به عهده دارد، تشدید شده است. پارلمان کردستان به دلیل اختلافات تا این لحظه مانند سابق کارا نیست.
سالار محمود می‌گوید: «ٖاختلافات سیاسی کاری کرده که پارلمان و حکومت فلج شوند و یک دیدگاه واحد برای اداره این منطقه وجود نداشته باشد. باید احزاب، اختلافات و منافع حزبی را به نفع مسائل ملی کم‌رنگ کنند و از اختلافات جزئی چشم بپوشند و هدف بزرگتر را در نظر گیرند که استقلال کردستان است.»
نشست‌ها و جلسات متعددی بین احزاب تغییر، اتحادیه میهنی، حزب دمکرات، اتحاد اسلامی و جمعیت اسلامی در پیوند با مسئله ریاست اقلیم کردستان و از سرگیری فعالیت پارلمان به شکل سابق تا این لحظه بی‌نتیجه‌مانده است. در کنار این بحران سیاسی، جنگ با داعش و مشکلات اقتصادی و فساد مالی بخشی دیگر از معضلات حکومت اقلیم محسوب می‌شوند. تاکنون حقوق معوقه پنج ماهه کارمندان دولتی و نیروهای پیشمرگه پرداخت نشده است. این وضعیت در ماه‌های گذشته اعتراضات خیابانی به دنبال داشته و از سوی دیگر موج قابل توجهی از جوانان اقلیم کردستان به سمت اروپا مهاجرت کرده‌اند.
همه پرسی؛ زمینه‌ها و انگیزه‌ها
طرح مسئله استقلال در کردستان به پیش از دو سال و وقایع اخیر در منطقه بر می‌گردد. آن زمان نیز در فضای سیاسی و روشنفکری اقلیم کردستان گاه به دلیل مشکلات داخلی و آنچه در اقلیم می‌گذشت، نقد می‌شد.
سالار محمود می‌گوید: «در حقیقت موضوع همه‌پرسی مسئله و مطالبه مردم کردستان است. اینک موقع مناسبی است برای انجام آن. اختلافات و کشمکش‌های سیاسی این پروسه را به تاخیر انداخته است. می‌بایست تمام موسسات اقلیم بار دیگر فعال شوند و در پارلمان کردستان نقشه راهی برای مکانیزم عملی همه‌پرسی در نظر گرفته شود. ما کمسیون انتخابات و همه‌پرسی را مشخص کرده‌ایم. در موقعیت کنونی همگرایی نیروهای سیاسی و شروع همه‌پرسی یک ضرورت است.»
به نظر می‌رسد بحث همه‌پرسی در کردستان زمانی جدی‌تر تلقی شد که حکومت اقلیم توانست مستقل از حکومت مرکزی اقدام به فروش نفت کند.
توانا عثمان، روزنامه‌نگار کرد: «اقلیم کردستان با بحرانهای سیاسی و اقتصادی روبروست. اقلیم دارای تجربههای شکست در حوزه سیاسی و اقتصادی است. »
توانا عثمان، روزنامه‌نگار کرد: «اقلیم کردستان با بحرانهای سیاسی و اقتصادی روبروست. اقلیم دارای تجربههای شکست در حوزه سیاسی و اقتصادی است. »
■ در حال حاضر شرایط اقتصادی در اقلیم تا چه اندازه برای اعلام استقلال مهیاست؟ در چه زمینه‌ای مسعود بارزانی خواستار همه‌پرسی شده است؟
این پرسش‌ها را با توانا عثمان، روزنامه‌نگار کرد، مطرح کرده‌ایم و نخست در پیوند با زمینه طرح این بحث به زمانه می‌گوید:
توانا عثمان: مسئله نخست این است که این بحث‌ها همزمان است با پایان توافق صد ساله سایکس پیکو، دخالت روسیه در منطقه، موضوع پیشرفت و تحول کردها در کردستان روژآوا و تشکیل کانتون‌ها، مسائل عراق، اتفاقات کردستان ترکیه (باکور) و کل تحولاتی که در یک سال گذشته رخ داده زمینه‌ای درست کرده که اقلیم کردستان مرحله‌ای بیش از بیست ساله خود را پشت سر بگذارد و گامی فراتر نهد و وارد یک مرحله دیگر شود.
مسئله دوم اقلیم کردستان با بحرانهای سیاسی و اقتصادی روبروست. اقلیم دارای تجربههای شکست در حوزه سیاسی و اقتصادی است. از طرفی دیگر می‌توان گفت تلاش حزب دمکرات هم هست برای گذر کردن از مشکلات خود و تغییر سمت و سوی توجه مردم کرد از بحرانهای داخلی به بحرانهای مربوط به مسئله ملی.
■ با توجه به تغییراتی که اشاره کردید، طرح همه‌پرسی مورد نظر آقای بارزانی در سال ۲۰۱۴ هم از نوع غیرالزام‌آور بود؟
توانا عثمان: به اعتقاد من در دوره قبل هم همین‌طور بود. در اسکاتلند یا در کبک کانادا (در سال ۱۹۸۰ و ۱۹۹۵و در هر دو مورد هم خواست استقلال رای نیاورد) همه‌پرسی الزام‌آور برگزار شد.
همه‌پرسی در جنوب سودان در سال ۲۰۱۲ انجام شد و به جدایی این کشور ختم شد. همه‌پرسی در جنوب سودان که سال ۲۰۱۱ برگزار شد شش سال پیشتر به توافق رسیده بودند که همه‌پرسی برای جدایی برگزار کنند. در اسکاتلند مدت زیادی است این حق به رسمیت شناخته شده و بطور قانونی بین بریتانیا و اسکاتلند مطرح است. در کبک کانادا هم به همین‌طور بیش از سی سال است که این حق به رسمیت شناخته شده که مردم کبک در مورد سرنوشت خودشان خودشان تصمیم بگیرند و همه‌پرسی برگزار کنند. در اقلیم کردستان هیچ چیز قانونی میان اربیل و بغداد وجود ندارد و هیچ زمینه‌سازی قانونی برای این کار صورت نگرفته. در داخل کردستان هم هیچ گام عملی برای اقتصادی مستقل، نیروی نظامی واحد و حکومت فراگیر برداشته نشده است. به این خاطر همه‌پرسی در کردستان فقط کارت فشار علیه بغداد و منطقه بوده است.
■ می‌بینیم که همه‌پرسی کردستان همواره با مخالفت کشورهای مختلف هم روبرو بوده. این مخالفت‌ها چقدر جدی است؟
چه کشورهای همسایه و چه آمریکا و کشورهای اروپایی موضع و واکنش یکسانی ندارند. اگر به تجربههای تاریخی برگردیم آنانی که همه‌پرسی برگزار کردند، هیچ‌گاه منتظر مواضع کشورهای دیگر نبودند. مانند تجربههای کوزوو، تیمور شرقی، کبک، سودان و اسکاتلند. تا این لحظه شرایط داخلی کشورها موثرترین عامل در سیاست بین‌المللی بوده و اگر ملتی تصمیم به استقلال گرفت بالاخره دولت‌های دیگر ناچار به قبول تصمیم آنان خواهند شد. ولی به دلیل اینکه وضعیت اقلیم کردستان در داخل مناسب نیست و جناح‌های سیاسی در پیوند با مسئله همه‌پرسی هم‌نظر نیستند و پیش زمینه‌های استقلال را در داخل مهیا نیست، عامل خارجی برای سرزمین ما اهمیت ویژه دارد. مواضع ترکیه، آمریکا و روسیه برای ما اهمیت دارد چون می‌توانند در وضعیت ما تاثیرگذار باشند.
■ سخنان اخیر فؤاد معصوم رئیس جمهور عراق در این‌باره چگونه قابل تحلیل است؟
سه روز پیش هم هوشیار زیباری وزیر دارایی عراق و عضو دفتر سیاسی حزب دمکرات کردستان که همزمان یکی از کادرهای برجسته کردها در عراق محسوب می‌شود در گفت‌وگو با شبکه حریه گفت، مردم در اقلیم کردستان خواستار جدایی نیستند و رهبران سیاسی کرد آمادگی جدایی از عراق را ندارد. امروز هم رئیس جمهور عراق چنین می‌گوید. اینگونه اظهارات می‌تواند دو دلیل داشته باشد. از یک طرف اینکه تا این لحظه کردها اراده‌ای واحد در برخورد با اینگونه مسائل را ندارد. از سوی دیگر هم احتمال دارد (در نمونه آقای زیباری که عموی مسعود بارزانی است) نوعی تقسیم عملکرد‌ها بین رهبران حزب دمکرات باشد و هر کدام از آنان نقشی ایفا کنند. آن دسته از آنان که در کردستان هستند به یک نوعی اظهار نظر کنند و آن دسته در کردستان هستند نوعی دیگر.
■ اختلافات حکومت اقلیم با حکومت مرکزی بر سر نفت و بودجه که ربط مستقیم با مسئله استقلال دارد به کجا رسید؟
عراق ضررمندترین کشور پس از کاهش قیمت نفت در تمام جهان است. در این میان کردستان از عراق هم بیشتر ضرر دیده است. چون اقلیم کردستان مانند عراق هیچ منبع درآمد آنچنانی دیگری مانند عراق ندارد. از یک طرف این مشکل بزرگی‌ست که در حال حاضر با آن دسته و پنجه نرم می‌کنیم. از طرفی دیگر هم شاید این وضعیت هشداری جدی باشد برای اقلیم کردستان که بتواند تحولی در اوضاع خود انجام دهد. تاثیر این بحران اقتصادی شاید حکومت اقلیم را وادار کند که به دنبال منبع درآمد بدیل باشد.
اقلیم کردستان ۶۰۰ تا ۷۰۰ هزار بشکه در روز نفت می‌فروشد. عراق سه میلیون و هفتصد هزار بشکه در روز و سومین کشور دارای نفت در جهان است. پس از بالا گرفتن اختلافات میان اقلیم با مالکی از اوایل سال ۲۰۱۴ بودجه ۱۷درصد به اقلیم کردستان نمی‌رسد و اقلیم کردستان میزان درآمدی که از فروش نفت به دست می‌آورد، تحویل بغداد نمی‌دهد. اقلیم هم با مشکل فروش نفت روبروست. چون تنها را موجود برای این کار ترکیه است. ترکیه هم با قیمتی ارزانتر نفت را می‌خرد یا بطور مرتب پول را به اقلیم نمی‌رساند. به این دلیل بحران اقلیم عمیق‌تر است؛ از یک طرف نفت را با بهای ارزانتر به فروش می‌رساند و از طرفی دیگر بازگشت درآمد آن بطور منظم نیست. از میزان درآمدی که عراق به دست می‌آورد میزان کمی به اقلیم می‌رسد. قیمت پایین نفت و مسئله بازگشت پول نفت برای اقلیم مشکل ساز شده، جدا از مسئله فساد و عدم شفافیت در حوزه صدور نفت.
