معرفی چند فیلم مستند درباره دکتر محمد مصدق
حسین گوهری
به نقل از نقد و خرد در تلگرام
این یادداشت را در اجابت از درخواست دوست عزیزی آماده کردم که خواسته بود لیستی از مستندهایی که درباره دکترمصدق ساخته شده در اختیارش قرار دهم. به مواردی که نسخه‌ای از آن را در وب یافتم لینک دادم و درباره هر یک که دیده‌ام چند سطری نوشتم؛ به این امید که مفید باشد.
1️⃣ مصدق، نفت و کودتا / مازیار بهاری
بعد از انقلاب۵۷ به دلایلی نقش آمریکا در کودتای ۲۸مرداد بیش از اندازه پررنگ شد. اما از همان سال‌های بعد از ۳۲، تحلیل برخی از چهره‌های سیاسی این بود که آمریکا تنها نقشِ مجری را داشته و طراح اصلی کودتا، انگلستان بوده است. در مستند مازیار بهاری اطلاعاتی وجود دارد که این تحلیل را تقویت میکند. او تقریبا سراغ همه طرفهای مناقشه رفته؛ از محمود مصدق (نوه دکتر محمد مصدق) تا محمود کاشانی (فرزند آیت‌الله کاشانی)، عزتالله سحابی (ملی ـ مذهبی)، محمدعلی عمویی (حزب توده)، موسی فشارکی محافظ مصدق، عباس رمضانی (نوچه طیب حاج‌رضایی، فعال در کودتای ۲۸مرداد)، سام فال دیپلمات ارشد بریتانیا و …
بهاری در فیلماش، نقش رادیو بیبیسی در تخریب مصدق را مستند کرده؛ جالب آنکه این فیلم برای اولین بار از تلویزیون بیبیسی فارسی پخش شده است. صدای مهدی میراشرافی که از رادیو تهران خبر پیروزی کودتاچیها را با شعف میداد، برای نخستین بار در این فیلم منتشر شد.
2️⃣محاکمه مصدق/ سید احسان عمادی
مصدق پیشنهاد حزب توده برای فرار را نپذیرفت؛ پیشنهادی که از طریق سرگرد مهدی همایونی از اعضای وقت حزب توده در دوران بازداشت، به او داده شد. او میدانست که دادگاه، آخرین تریبون برای ارتباط موثر با مردم است و نمیخواست چنین فرصتی را از دست بدهد. فیلم احسان عمادی به دادگاه جنجالی مصدق بعد از کودتای ۲۸مرداد میپردازد. بعدتر، او در فیلم دیگری که درباره ترور رزمآرا ساخت، چهره متفاوتی از مصدق و دیگر شخصیت‌های آن دوران نشان داد. درباره این فیلم، اینجا چند خطی نوشتهام.
3️⃣آقای نخست‌وزیر / محمدرضا امامقلی
این فیلم که از شبکه مستند سیما پخش شده، مروری آسیبشناسانه بر دوره نهضت ملی ست. نکته ویژه در این اثر، مصاحبه با چهرههایی ست که تصویرشان به ندرت از رسانههای رسمی پخش می‌شود؛ افرادی همچون عبدالعلی ادیب برومند، ابراهیم یزدی، محمد توسلی، هرمیداس باوند، سیدحسین موسویان و حسین شاهحسینی. کارگردان هوشمندانه تصمیم گرفته تا نقد به مصدق، از زبان چهره‌های نزدیک به او مطرح شود. فیلم محصول سازمان اوج است، بنابراین نباید تعجب کرد که نقش آیت‌الله کاشانی و افراد نزدیک به او در شکست نهضت ملی کمرنگ جلوه داده شود!
4️⃣مصدق، نگاهی دیگر / هدی صابر
روزگاری احمدآباد مهمانی داشت که باعث شهرت نام‌اش شد. «مصدق، نگاهی دیگر» شامل گفتگوهایی ست با اهالی روستای احمدآباد. هدی صابر در فیلماش با نشان دادن منش و سلوک شخصی دکتر مصدق، تصویری از یک جامعه آرمانی داده است. تصویری که شاید به ما کمک کند که بدانیم اگر کودتای ۲۸مرداد رخ نمی‌داد، ایرانِ مصدق چگونه جامعه‌ای می‌شد.
5️⃣یادی از مبارزاتِ دکتر حسین فاطمی / محمد تهامی‌نژاد
این مستند که در سال۱۳۵۹ ساخته شده، شامل گفتگوی ویژهای با سلطنت فاطمی، خواهر حسین فاطمی، وزیر امور خارجه دکترمصدق است. او تعریف میکند که ۱۶روز بعد از دستگیری برادرش حسین، چگونه تصمیم گرفته می‌شود که او در یک حرکت به ظاهر خودجوش مردمی، به دست شعبان جعفری و نوچههایش به قتل برسد.
6️⃣ وکیل عاشق / ناصر زراعتی
مستندی درباره وکیل‌مدافع دکترمصدق؛ سرهنگ جلیل بزرگمهر که در سال۱۳۷۳ ساخته شده و تصاویر بکری از روزهایی دارد که درهای قلعه احمدآباد به روی مردم باز بود. ظاهرا این تنها گفتگوی تصویری ست که از بزرگمهر به جای مانده و از همین رو دارای ارزش است.
7️⃣ کانال «مصدق به روایت تاریخ و اسناد» که کارش انتشار اسناد تاریخ معاصر ایران با محوریت مصدق و نهضت ملی ست، این فیلم‌ها را ارائه کرده:
– زندگی دکتر مصدق ۱۳۴۸
– آشوب در ایران
– ملی شدن صنعت /شبکه arte
– استقبال مردم مصر از مصدق
– بزرگان ایران زمین
8️⃣کودتای ۵۳ / تقی امیرانی
جز یک تیزر ۱:۴۶دقیقهای، هنوز چیزی از فیلم تقی امیرانی ندیدم؛ با این وجود آن را در این لیست قرار دادم. این فیلم خارج از ایران در سینما اکران شده و همه دوستانی که موفق به تماشای آن شده‌اند میگویند فیلم ویژهای است.
اینطور که شنیدم به سبک فیلمهای مایکل مور، راوی‌محور است. داستان فیلم اینگونه است که راوی در جستجو برای یافتن اسناد، به مصاحبه‌‌هایی می‌رسد که چندین سال بعد از کودتای ۲۸مرداد ضبط شده. فیلم‌هایی که در آن بسیاری از عوامل کودتا درباره نقششان صحبت می‌کنند. امیرانی به همه فیلمهای این اشخاص دسترسی پیدا میکند به جز یک نفر، که به شکل مرموزی فقط متن مصاحبهاش موجود است!
ظاهرا ساخت این فیلم بیش از ۷ سال زمان برده است.
