جمهوری اسلامی ایران یکی از سه رکورددار اعدام در جهان
مجازات اعدام در اغلب کشورهای جهان لغو شده و دیگر به اجرا گذاشته نمی‌شود. اما در میان برخی از کشورهایی که اعدام هنوز انجام می‌شود، ایران یکی از سه رکورددار بزرگ است. به همین خاطر اعدام‌ها در ایران بارها با واکنش مجامع بین‌المللی و نهادهای حقوق بشری و افکار عمومی مواجه شده است.
منتقدان می‌گویند حکومت جمهوری اسلامی ایران از اعدام به عنوان ابزاری برای سرکوب مخالفان و ایجاد رعب و وحشت استفاده می‌کند.
در سال‌های اخیر اعتراض‌ها به صدور احکام اعدام در ایران ابعادی تازه‌ای به خود گرفته است. از جمله در رویدادی بی‌سابقه، میلیون‌ها کاربر شبکه‌های اجتماعی با به اشتراک گذاشتن هشتگ اعدام نکنید (#اعدام_نکنید) خواستار توقف حکم اعدام سه تن از معترضان دیماه ۱۳۹۶ شدند.
مقررات اسلامی و قرآن مبنای مجازات اعدام در ایران
اعدام در قوانین ایران از کتاب قرآن، سنت و مقررات اسلامی و البته منابع فقهی شیعه می‌آید. بخشی از احکام اعدام مربوط به گروهی از مجازات‌های “حد شرعی” و برخی دیگر “تعزیر” است. در مجازات حد، کیفیت و کمیت آن توسط شرع اسلام تعیین شده است و مراجع قضائی و قضات اختیاری درباره کم و کیف آن ندارد.
بر خلاف مجازات حد، شرع اسلام برای مجازات تعزیری جزئیاتی را پیش‌بینی نکرده و تعیین آن از اختیارات حکومت اسلامی است. به طور مثال حکم اعدام محکومان پرونده‌های مبارزه مسلحانه بر اساس حد شرعی و حکم اعدام محکومان پرونده‌های تجارت مواد مخدر تعزیری است.
برای مطالعه بشتر:
مشاهده مطالب درباره اعدام زندانیان سیاسی در ایران
جرم هایی که حکم اعدام دارند در ایران
چهار گروه عمده جرائم در ایران که مجازات اعدام در پی دارد: قتل عمد؛ جرائم جنسی (همچون تجاوز به عنف و زنا با محارم)؛ ارتداد؛ و در نهایت جرائمی همچون افساد فی‌الارض (دامنه آن بسیار وسیع و تاویل پذیر است) و محاربه (به معنی قیام مسلحانه علیه حکومت اسلامی) که نظام جمهوری اسلامی آن را تهدید و خطر امنیت بقای خود تلقی می‌کند.
قصاص نفس و قتل عمد چیست؟
مجازات قتل عمد در ایران در صورتی که ولی دم از تقصیر محکوم نگذرند و او را نبخشند، قصاص نفس یا همان اعدام است. از سه گروه اصلی مجازات اعدام، فقط تصمیم‌گیری درباره قصاص نفس که مرتبط با قتل عمد است در اختیار حکومت اسلامی نیست. به این معنی که اعدام قاتل به جز موارد استثنایی در اختیار اولیای دم مقتول است و دادگاه در صورتی که متهم را قاتل تشخیص دهد، درباره مجازات اعدام او راسا نمی‌تواند اعمال نظر کند و اجرای حکم به شاکی یا شاکیان بستگی دارد.
در سه گروه دیگر اعدام‌ها یعنی جرائم جنسی، ارتداد و سبب نبی (دادن دشنام یا نسبت های ناروا به پیامبر اسلام) و جرائم امنیتی، تصمیم به اشد مجازات در قوانین جمهوری اسلامی ایران که اعدام است، از سوی دادگاه گرفته می‌شود. یک عنوان اتهامی دیگر هم در ایران وجود دارد که “افساد فی الارض” نامیده می‌شود.
بر اساس تعریفی که قوانین ایران از این عنوان مجرمانه داده “هر فردی که به طرز گسترده و وسیع مرتکب جرم و جنایت علیه سلامت و تمامیت جسمانی آحاد جامعه، جرایم ضد امنیت داخلی یا خارجی کشور، پخش و نشر اکاذیب، اخلال ایجاد نمودن در سیستم اقتصادی کشور، آتش کشیدن و تخریب، پخش مواد سمی و خطرساز، میکروبی و کشنده یا بر پا نمودن محفل‌های فساد و فحشا یا همکاری در آنها شود، به نحوی که سبب اخلال شدید در نظم عمومی کشور، ناامنی یا وارد نمودن خسارت کلان به تمامیت جسمانی اشخاص یا اموال عمومی و خصوصی، یا موجبات اشاعه و توسعه فساد یا فحشا در حد کلان گردد، مفسد فی‌الارض قلمداد شده و به حد اعدام محکوم خواهد شد”.
در چه مواردی حکم اعدام اجرا نمی‌شود؟
حکم اعدام کودکان زیر ۱۸ سال و زنان باردار مطابق قوانین جمهوری اسلامی ایران موقتا متوقف اما لغو نمی‌شود.
به این معنی که اگر کودکی مرتکب جرمی شود که مجازات آن اعدام است، اجرای مجازات آن تا زمان رسیدن به سن قانونی به تعویق می‌افتد و پس از آن در صورتی که اولیای دم گذشت نکنند، فرد محکوم، اعدام می‌شود.
درباره زنان باردار هم اجرای حکم تا زمان وضع حمل و حداکثر دو سال پس از آن (به شرط اینکه با تجویز پزشک کودک نیاز به تغذیه شیر مادر داشته باشد) به تعویق خواهد افتاد اما پس از آن، قانونا در اجرای حکم مانعی وجود ندارد.
مجازات اعدام تاکنون از چه جرایمی برداشته شده؟
همان طور که گفته شد ایران دارای یکی از بالاترین نرخ‌های اعدام در جهان است و بابت این وضعیت به طور مداوم از سوی شورای حقوق بشر و مجمع عمومی سازمان ملل متحد محکوم می‌شود. شمار قابل توجهی از احکام اعدام در ایران مربوط به مجازات متهمان پرونده‌های تجارت مواد مخدر است که مبنای حد شرعی ندارد.
در سال ۱۳۹۶ قوه قضائیه جمهوری اسلامی ایران با هدف کاهش فشارهای بین‌المللی به دلیل تعدد اعدام‌ها، تصمیم به حذف مجازات اعدام محکومان پرونده‌های مواد مخدر گرفت.
سپس مجلس شورای اسلامی با اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر، به غیر از اعدام سردسته باندهای خرید و فروش و مواردی که تجارت این مواد با استفاده از سلاح بوده باشد، اعدام سایر متهمان این قبیل جرایم را لغو کرد.
اعدام خودسرانه چیست؟
به سلب حیات افراد از سوی حکومت اعدام گفته می‌شود که در برابر قتل قرار دارد که ممکن است از سوی افراد حقیقی صورت بگیرد. اعدام نباید بدون حکم دادگاه و طی شدن روند کامل قضایی از جمله عمل به تشریفات آیین دادرسی کیفری و رعایت حقوق متهم انجام شود. اعدام “خودسرانه” یا “فراقضایی” در مواردی به کار می‌رود که حکومت بدون حکم قضایی یا بدون رعایت آیین دادرسی و تشریفات دادگاه و با خودداری از رعایت حقوق متهم از جمله حق دفاع موثر، حکم اعدام صادر یا اجرا کند.
تفاوت اعدام خودسرانه با قتل عمد در این است که در اولی حکومت به ضرب تسلط و اختیاراتی که دارد علنا از فرد سلب حیات می‌کند در حالی که در دومی فرد یا افراد به طور پنهانی و مخفیانه دست به این کار می‌زنند.
اجرای مجازات اعدام چه فرایندی دارد؟
در صورتی که دادگاه بدوی مجازات اعدام برای فرد محکوم در نظر گرفته باشد، موضوع قابل تجدیدنظرخواهی در دادگاه دیگری است. اگر دادگاه تجدید نظر هم حکم دادگاه بدوی را تایید کرد، پرونده برای بررسی شکلی یعنی از دیدگاه اجرای آئین دادرسی، به دیوان عالی کشور ارجاع می‌شود.
در صورتی که پرونده مربوط به قتل قصاص باشد، برای اجرای حکم اعدام، موضوع باید به برای اخذ “استیذان” به ولی فقیه که مطابق قوانین ایران آیت‌الله علی خامنه‌ای است ارجاع شود. پس از استیذان، پرونده برای اجرا نیازمند تایید نهایی رئیس قوه قضائیه به عنوان مجری رسمی مجازات در ایران است. در صورت تایید نهایی، حکم به اجرای احکام فرستاده می‌شود.
اگر پرونده مربوط به قصاص باشد، تصمیم به اجرای حکم یا بخشش در اختیار ولی دم خواهد بود اما اگر حکم اعدام مربوط به مجازات حد شرعی یا مجازات تعزیری باشد محکوم می‌تواند درخواست عفو بدهد.
در صورتی که عفو از سوی کمیسیون عفو و بخشودگی پذیرفته شد، اجرای حکم متوقف می‌شود اما در غیر این صورت حکم توسط اجرای احکام قوه قضائیه به مرحله نهایی رسیده است. قوه قضائیه موظف است دست کم چهل و هشت ساعت پیش از اجرای حکم موضوع را به وکیل محکوم و در پرونده های قصاص به خانواده مقتول و وکیل متهم اطلاع دهد.
در تمام مراحل ذکر شده ولی فقیه، رئیس قوه قضائیه یا در مواردی که قانون معین کرده مقام‌های بلندپایه قضایی می‌توانند درخواست تجدید نظر در حکم و اعاده دادرسی را مطرح کنند. تا زمان اعاده دادرسی، اجرای حکم اعدام متوقف خواهد شد.
