محسن حیدریان
معرفی کتاب: دولت در ایران، نقدی بر نظریه “شیوه تولید آسیایی” کارل مارکس
نویسنده : بابک امیرخسروی
ناشر: تهران، اختران، 1397
تعداد صفحات: 548
واژه های کلیدی:
ایران، هویت ایران، تاریخ ایران، ملت تاریخی ایران، تشکیل و تکوین دولت های ایرانی، دولتمداری در ایران، ، “شیوه تولید آسیایی”، ایرانیان و اسلام، آب و آبیاری در چین، هندوستان، خاورمیانه و ایران، راز بقای ایران.
پیش زمینه
ویژگیهای تاریخی ایران و ایرانیان چیست؟ ملت تاریخی ایران به چه معناست؟ راز بقای ایران در چیست؟ کدام ویژگیها این مرز و بوم را نه فقط از کشورهای غربی بلکه از ملت های تاریخی شرق نظیر مصر، چین و هندوستان نیز متمایز می کند؟ ریشه عقب ماندگی کنونی ایران از اروپا را چگونه میتوان توضیح داد؟ آیا نظریه پرنفوذ مارکس در “شیوه تولید آسیایی” واقعا مناسب ایران است؟ آیا اصلا مارکس و نظریه پردازان تحت تاثیر اندیشه وی داده های لازم برای شناخت و تحلیل تاریخ ایران را در اختیار داشتند؟ ایا ایرانیان یک ملت “دین خو” هستند؟ آیا نظریه کم ابی و خشکسالی، یا عامل مذهب و “امتناع تفکر” در ذهنیت ایرانیان، همچون عامل عقب ماندگی تاریخ ایران قابل قبول است؟ آیا “گسست” دوره های تاریخی ایران به معنای “ناپیوستگی” تاریخی است؟
این پرسش های ریز بینانه و پیچیده خود کلیدی برای گشایش افق تازه ای در نگاه به تاریخ ایران است. اما کوشش برای یافتن پاسخی سزاوار نیاز به ابزار و منابعی بسیار گسترده و یک شیوه پژوهش چند جانبه تاریخی، جامعه شناسانه، سیاست شناسانه و کنکاشی ژرف در نظریه های متفکران ایرانی و خارجی دارد. در دنیای مدرن و امروزی دانش و تکنولوژی که به گونه ریزی تخصصی و شاخه گرایانه است، امکان تلاقی ، تحلیل و جمع بندی همه دانش هایی که برای پاسخ به پرسش های فراگیر فوق لازم است، بدون یک رویکرد جامع “هلوکوپتری” مقدور نیست. پژوهشگری که به سراغ این پرسش ها میرود، از یکسو هم باید به زوایای تاریخ، سیاست و فرهنگ ایران و مشرق زمین تسلط داشته باشد و نیز از سوی دیگر با تاریخ و شکل گیری جوامع غربی و همچنین با اندیشه ها و طرح های بنیادین مهم ترین متفکران تاریخ بشری.
به باورم برای ورود به این وادی بی اندازه گسترده و ناشناخته، توانمندی فکری، ابزار کار و منابع وسیعی لازم اما نا کافی است. زیرا انجام چنین کاری به انگیزه ای بسیار نیرومند، عشق، جان سوختگی و کار طاقت فرسا و شبانه روزی بی مزد و مغزی سرد هم نیازمند است.
بنظر میرسد که بابک امیرخسروی در این رساله همه این ویژگیها و سزاواری ها را به اثبات میرساند. وی کار پیگیر خود برای تدوین این اثر را از ده سال پیش هنگامی که هشتاد سال داشت، آغازید. سرانجام آنرا در نود سالگی به پایان رساند. بنظرم این رساله ماندگار ترین اثری است که در صدر چندین کتاب مستند و با ارزش و صدها مقاله ای که از نویسنده بجا مانده است، می نشیند.
اهمیت یاد آوری این نکات در نظر داشتن پشتوانه فکری و تجربی نویسنده کتاب ” دولت در ایران” است.
این رساله فشرده حاصل زحمات و تاملات نویسنده ای است که بیش از هفتاد سال از زندگی خود را صرف مسایل ایران به گونه ای شبانه روزی و یک پیگیری مثال زدنی ، بدون هیچ چشمداست و ادعایی کرده است. نویسنده ای که در طول زندگی سیاسی اش، دست کم سه بار بازیگر رویدادها و بزنگاههایی بوده که هر بار با به خاک و خون افتادن گروهی، زندانی شدن عده‌‌ای و آوارگی یک گروه دیگر نافرجام گردیده است. باز بینی هر دوره و ریشه یابی علل این شکست ها، هر بار نویسنده کنجکاو را به باز تعریف دوباره نظام فکری پیش و بازخوانی ها و نگاه تازه ای سوق داده و روح و اندیشه او را به سختی صیقلی تازه داده است. حاصل این تجارب طافت فرسا، شکل گیری یک خود آگاهی خود ساخته است که آمیزشی از اندیشه آکادمیک و تجارب زنده و واقعی است. این خود آگاهی درونزا، نویسنده را با یک “جنم” یا “شاخک ذهنی” و مایه فکری اصیل مجهز کرده است که به آن “سرمایه اجتماعی” می گویند.
بابک امیرخسروی پس از پایان تحصیل و اخذ درجه دکترای اقتصاد سیاسی از دانشگاه هومبولت برلین شرقی، درنوامبر ۱۹۶۹ پس از حوادث پراگ، آلمان شرقی را به قصد فرانسه ترک کرد و به همراه خانواده‌اش تا انقلاب ۱۳۵۷ با گذرنامه‌ای کوبایی، که به توصیه چه گوارا به پاداش یاری‌رسانی به انقلاب کوبا دریافت کرده بود، اقامت گزید. به سخن دیگر وی بیش از 60 سال از زندگی اش را در کشورهای سوسیالیستی سابق و نیز در غرب زیسته ولی همواره با شور و اشتیاق اندیشه های مطرح در هر دو جهان را دنبال کرده است . اما تمرکز اصلی وی همواره ایران بوده است.
بابک امیر خسروی همه عمر در کار پژوهش، باز اندیشی و تولید فکری بوده است. اندیشیدن، استقلال رای، قایم به ذات بودن، نفرت از تقلید کورکورانه، استواری بر نظر و نرمش در عمل به او این قدرت را بخشیده که نظر و دیدگاه خود را در باره مشاجره انگیز ترین و کلیدی ترین مسایل ایران مانند اقوام و مسله ملی، تاریخ ایران با نقد نظریه ها و پارادیم های حاکم و پرهیز از کلی گویی و تاکید بر رویکرد اثباتی ارائه کند.
یک کتاب مرجع
“دولت در ایران” بدون تردید یک کتاب مرجع برای علاقمندان مسایل ایران، روشنفکران، دانشجویان و دانشگاهیان و اهل قلم و روزنامه نگاران است. این کتاب حاصل نزدیک به ده سال پژوهش نویسنده بر اساس صدها منبع تاریخی ایرانی و خارجی است.
مهمترین ویژگی این کتاب، درک بهم پیوسته ای است که در باره پیچیدگیهای مساله ایران ارائه می کند. این فهم ، همچون خط ممتدی است که سراسر فصول نوزده گانه این اثر را در همه دوره های تاریخی چند هزار ساله ایران با فراز و فرودهای شگفت انگیز ان، به هم پیوند زده است. روش پژوهش نویسنده نه بر اساس یک نظریه از پیش تعیین شده، یا فرضیه و سناریو تدوین شده متفکران ایرانی یا خارجی، بلکه با نگاه نقادانه به این آثار و بنا به اتکا به فاکت ها و داده های تاریخی بی شمار و در موارد نه چندان انگشت شماری بدیع، همچون بازتاب ویژگی ها و واقعیت های تاریخی ــ اجتماعی ایران، بنا شده است.
رویکرد نویسنده “دولت در ایران” نگاهی نقادانه و بدون پیشداوری به تاریخ ایران است. این رویکرد نا درستی و ابطال خوانش مارکسیستی تاریخ ایران و “شیوه تولید آسیایی” را که دهها سال بر انواع نظریه سازی های سیاسی و تاریخی در نزد اندیشه ورزان ایرانی و جهانی چپ گرا تسلط داشته ، اثبات می کند. از سوی دیگر انواع درک های پوپولیستی و منفی گرایانه در باره علل تباهی و عقب ماندگی ایران را نظیر نبود عقلانیت ، فقدان رواداری یا “دین خویی” در نزد ایرانیان و نیز نظریه های مربوط به خشکسالی و کم آبی را به روشنی زیر سول می برد.
نویسنده به روشنی نشان میدهد که داده ها و اطلاعات مارکس در باره ایران ، هند و برخی دیگر از کشورهای آسیایی تا چه حد ناچیز، محدود و نادرست بوده است. همچنین اثبات می کند که بر خلاف بسیاری از احکام صاحب نظران در جریان های فکری گوناگون از جمله مارکس و انگلس، شاه تنها و یگانه مالک همه زمین ها و به ویژه در همه زمان ها نبوده است و مالکیت خصوصی بر زمین به اشکال گوناگون همواره در ایران وجود داشته است.
درنگی فشرده بر “دولت در ایران”، نقدی بر نظریه “شیوه تولید آسیایی” کارل مارکس
نخستین موضوع این رساله تبیین جایگاه دولت به مثابه یکی از اصلی ترین پایه ها و شناسه های ملت است. اما فراتر از این، درنگ در نقش بنیادین دولت در تکوین و شکل گیری نهایی هر ملت و قوم تاریخی آن است. از همان ابتدا نویسنده روشن می کند که چرا با کاربرد مفاهیم و تعاریف مدرن که در دو ـ سه سده پیش در اروپا شکل گرفته است، نمی توان شکل گیری و پیدایش ملت های تاریخی مانند ایران، چین وهندوستان را از زمان های دور توضیح داد. از این دیدگاه، ملت ایران به خاطر پیشینه تاریخی در میان ملت های تاریخی و شاید بر فراز آن قرار دارد که تعدادشان در مقیاس جهانی انگشت شمار است.
پیدایش دولت در ایران از زمان های بسیار دور، آن شیوه کشور داری که هخامنشیان پایه ریزی کردند و ساسانیان به آن شکل نهایی بخشیدند، نقشی تعیین کننده در همزیستی و هم پیوندی میان قوم ها و ایل ها و تیره های گوناگون آریایی و غیر آریایی ساکن فلات ایران ایفا کرده است. همین جایگاه در شکل گیری احساس و آگاهی ملی ـ ایرانی یا احساس ایرانی بودن در میانشان داشته است. باز کردن کلاف این موضوع، چند و چون و چگونگی این روند که نه بر اساس تصادف کور بلکه یک گزینش آگاهانه و بر اساس پاسخ به نیازهای وسعت و گستره سرزمین و ویژگیهای ایران تکوین یافته ، یکی از نو اوری های این رساله است.
بعنوان نمونه نویسنده به مقایسه گزینش آگاهانه نوع دولت در ایران با دولت شهرهای یونان می پردازد. عامل مهمی دیگری که در این روند مورد بحث و کنکاش نویسنده فرار گرفته ، برتری فرهنگ و تمدن ایرانی در تقابل با اقوام و طوایف مهاجم در طول تاریخ، آن هم پس از استیلای تازیان است که نقش تعیین کننده ای در حفظ ایران و ایرانی بودن ایفا کرده است. به گونه ای که خواننده به این درک میرسد که راز بقای ایران را در همین برتری فرهنگ و تمدن ایران نسبت به اقوام و طوایف مهاجم بیگانه بوده است. زیرا هر کشوری را می توان به زور شمشیر تسخیر کرد و زیر سلطه در آورد، ولی نابودی فرهنگ و تمدن آن کشور، اگر برتر باشد، با شمشیر میسر نیست.
این رساله با نمونه های بسیار نشان میدهد که بر خلاف نظریه رایج گسستگی در تاریخ ایران، این کشور همواره روند مارپیچ پیوستگی ـ گسیختگی ـ پیوستگی را در سرنوشت پر تلاطم و پر افت و خیز شگفت آور خویش پس از سلطه تازیان بر این مرز و بوم، تا همین اواخر تجربه کرده است. نویسنده نشان میدهد که عامل مهمی که در پیروزی پدیده پیوستگی ـ گسیختگی ـ پیوستگی در تاریخ ایران اهمیت داشته، نقش دیوان سالاران، اهل قلم در پاسداری از ایران و ایرانی بودن به ویژه پس از سقوط ساسانیان است.
می نویسد: ” نسل ما و پیشینیان ما مدیون این بزرگان ایران دوست خبره در امور دیوان سالاری و کشور داری و نیز فرهیختگان و اهل قلم است که در این پیکار تاریخ ساز، جان فشانی ها کردند. کم نیستند وزیران و دیوان سالارانی که جان خود را در راه خدمت به ایران و پاسداری از ایرانی بودن از دست دادند. در حالی که به خطری که شب و روز آنها را تهدید می کرد واقف و نگران بودند.” نویسنده دهها نمونه از رفتار و سلوک وزرا و دیوان سالارانی نظیر نظام الملک ، امیر کبیر و دیگران را به تصویر کشیده است.
نویسنده با اتگا به داده های گوناگون به مقایسه سرنوشت ایران با بسیاری از کشور ها و تمدن هایی که نابود شدند می پردازد. پایان کار مناطق و کشورهایی مانند روم شرقی یا بیزانس، مصر و سوریه و مردم ساکن بین النهرین (تقرییا عراق کنونی) نشان میدهد که سرنوشت همه این کشورها که از تمدن و سابقه فرهنگی بسیار کهن و پیشرفته ای برخورداد بودند، به گونه دیگر رقم خوردند. روم شرقی با اولین هجوم قبایل ترک تبار سلجوقی و عثمانیان ، هویت تاریخی، زبان و فرهنگ خود را از دست داد. مصر زبان و هویت تاریخی ـ افریقایی خود را از دست داد و به یک کشور عربی تمام و کمال مبدل شد. سوریه و عراق نیز هویت تاریخی خود را از دست دادند و عرب شدند. اما این تنها ایران بود که نه ترکستان شد و نه عرب.!
نویسنده با بررسی و بازبینی تاریخ طولانی ایران بر این باور است که در یک نگاه کلی این تاریخ را می توان به دو دوره بزرگ پیش و پس از سلطه تازیان بر ایران تقسیم کرد و بر این اساس می کوشد که شاخص های کاملا متفاوت هر دوره را بازبینی کند.
در فصل چهارم کتاب علل زوال تدریجی ساسانیان که ناشی از عوامل درونی و نه حمله تازیان به ایران بود، بررسی شده است. روندی که بویژه به دلیل هرج و مرج و تباهی و از هم گسیختگی حاکم بر دربار ساسانیان در فاصله کوتاه چهار سال بین مرگ خسرو پرویز و جلوس یزدگرد سوم شتابی شدید گرفته بود و کشور تا مغز استخوان فاسد شده بود. گرچه این واژگونی می توانست رسالت تاریخی بزرگان ایرانی نظیر داریوش و اردشیر باشد، اما به هر سو تلنگری لازم بود که طوایف بادیه نشین حجاز در سایه عصبیت دینی و با انگیزه تاراج و چپاول و جهانگشایی، این تلنگر تاریخی را بر پیکر نیمه جان ساسانیان وارد کردند. کتاب نشان میدهد که اما مردم ایران به سادگی تن به تسلیم تازیان ندادند. ایرانیان در شهرها و مناطق مختلف در برابر مهاجمان تازی به مقابله برخاستند و فداکاری های بزرگی کردند. بعضی شهر ها مانند همدان و استخر بیش از یک بار فتح شدند و برخی مانند دیلم و طبرستان تا مدت ها ناگشوده ماندند. گرجه ایرانیان در نهایت به ضرب شمشیر مغلوب تازیان شدند ولی شمشیر تازیان بر فرهنگ استوار و ریشه دار ایرانیان کارساز نبود. فرهنگ دیر پا و کهن ایران با اسلحه، فتح شدنی نبود. و پیروزمندان تفریبا هیچ چیز دیگر برای عرضه کردن نداشتند. هنر ایرانی ، تفکر و اندیشه و فرهنگ ایرانی همه بحران ها و دگرگونیهای بزرگ را از سر گذراند و اثرات این تمدن کهن با نیروی محرکه نیرومندی بزودی عصر زرین فرهنگی را آفرید. دیری نپایید که سلطه خلفای عباسی بر ایران غیر ممکن شد و پادشاهان مستقل ایرانی تبار سر بر آوردند و زمینه را برای شکوفایی و یک رستاخیز فرهنگی ، اقتصادی وعلمی بی همتایی در تاریخ ایران را فراهم ساختند.
در فصل های دوم تا هشتم کتاب نادرستی و نامناسب بودن بسیاری از نظریه های مارکس و دیگر نظریات حاکم برای توضیح تشکیل دولت در شرق و شکل دسپوتیک (استبدادی) آن توضیح داده شده است. اما این به معنی نفی واقعیت کمبود آب در مشرق زمین که از زمانهای بسیار دور حتی در نوشته های هرودت بازتاب داشته، نیست.
کتاب بروشنی نشان میدهد که نظری که بر این باور است که ایران و آسیا طی هزاران سال در رکود و ایستایی بسر برده است، اصلا خلاف واقعیات و داده های تاریخی است. اما در فصول بعدی کتاب به این پرسش پیچیده و مسئله دار می پردازد که پس چگونه می توان استمرار طولانی استبداد در ایران و برخی از ملت های تاریخی هندوستان و چین را توضیح داد؟
نویسنده توضیح میدهد : ” بیشتر پژوهشگران مسایل اسیا و ایران با گرایش های مختلف نظریه “شیوه تولید آسیایی” کارل مارکس را در آثار خود پایه قرار داده با با الهام از آن نظریات کم و بیش مشابهی ارائه کرده اند. ….پژوهشگران ایرانی با پیوستن به نظریه “شیوه تولید آسیایی” دگم نوینی را جایگزین دگم استالینی سابق ( پنج صورت بندی جوامع اشتراکی، برده داری، فیودالیسم، سرمایه داری و سوسیالیسم ) کردند. آنها بدون درنگ در باره مفاهیم و مقولاتی که در اروپا پرورانده شده است و اغلب نیز با واقعیت های تاریخی مشرق زمین بیگانه بودند، همان ها را پایه پژوهش های خود قرار داده و به توضیح تاریخ کشور پرداختند. شگفت اور اینکه نه تنها پژوهشگران پیشین بلکه برخی از پژوهشگران کنونی نیز به درجات مختلف حتی از میان گرایش های مذهبی از همین نظریه الهام گرفته و تحت تاثیرآن بوده اند. “
نویسنده با تکیه بر داده های بی شمار در نگاه به تاریخ 1400 سال پیش از یورش تازیان در فصل های دوازدهم تا چهاردهم کتاب نشان میدهد که ایران و نیز هندوستان و چین دوره های شکوفایی و پویایی را در زمینه های اقتصادی ، فرهنگی و مدیریت کشور را از سر گذرنده اند. حتی در برش هایی از تاریخ بس دراز دوران پس از چیرگی تازیان نیز شاهد رشد و شکوفایی چشمگیر اقتصادی و فرهنگی هستیم. عصر زرین فرهنگی سده های سوم تا پنجم هجری پس از سلطه تازیان از نمونه های انست. صرفنظر از ثبات سیاسی و ویژگیهای فرهنگی و معنوی ایرانیان در دوران 1400 ساله پیش از سلطه تازیان ، نقش و جایگاه کوروش بزرگ همچون پایه گذار نظام شاهنشاهی و دولت سراسری و داریوش همچون معمار و سازنده آن بسیار پر اهمیت و ارزنده تلقی می شود. در این دوران وجود حکومت مرکزی در ساختاری کم و بیش غیر متمرکز و نیز فرادستی رواداری به رغم پیمانه ای از قهر و خشونت به گونه ای بود که شکیبایی و تحمل مذاهب دیگر، بیشتر از زمان ما از سوی دولتمردان ایران رعایت می شده است. همچنین تقدم “رعایت مصلحت عمومی بر منفعت خصوصی” در فصل سیزدهم به تفصیل مورد بحث و تاکید قرار گرفته است. در ممانعت از تمرکز زیاد از حد قدرت در دست شاهان، دهگانان این قشر متوسط و مرفه روستاییان نقش پر اهمیتی داشتند. نهاد وزیران یا دبیران و دیوان سالاران همچون کانون پر قدرت عامل بازدارنده و کارسازی در برابر تمرکز بیش از حد قدرت در دست شاه و لغزیدنشان به سوی خود کامگی بود. ولی بعدها در دوره هایی از تاریخ کشورهای آسیایی به ویژه هنگام چیرگی قبابل صحرانورد ترک تبار و مغول و ترکمن و نوادگانشان در ایران و نیز در چین و هندوستان با حکومت های استبدادی و بسیار خشن با مختصات حکومت هایی از نوع دسپوتیسم آسیایی مواجه می شویم. راز و رمز عقب افتادن ایران از اروپا را نیز باید اساسا در همین رویداد شوم و سرنوشت ساز ایلغاز مغول پیگیری کرد. دورانی که به ویژه از برش تاریخی سلطه شوم مغول ها برجسته می شود و با روی کار آمدن حکومت هلاکوخان و تیمور لنگ و ترکمن های رنگارنگ تا پایان قاجارها استمرار می یابد. اما این دوران را هرگز نمی توان با نظریه “شیوه تولید آسیایی” کارل مارکس توضیح داد. …واقع بینانه تر این است که بجای عوامل زیر بنایی نظیر کمبود آب، مدیریت شبکه های گسترده آبیاری و صنایع دستی خانگی که مارکس با عنوان ” سیستم دهکده ها” آنرا پروراند، به عومل روبنایی بویژه خشونت برخاسته از قبایل صحرا نوردی توجه کرد. در فصل یازدهم کتاب پدیده “عصبیت” که از سوی ابن خلدون پایه گذاری شده به تفصیل مورد بحث قرار گرفته است. “عصبیت دینی ـ قومی” در مورد تازیان و صفویان و “عصبیت ایلی ـ قومی درباره ایلات و قبایل صحرا نورد آسیای میانه ، نظریه ای که کوچکترین همسویی با مفهوم “شیوه تولید آسیایی” ندارد.
پیشنهاد تکمیلی برای پزوهش های آینده
شایان ذکر است که نبود فهرست اسامی و نیز لیست منابع فارسی و خارجی در پایان کتاب، از کمبود های آنست. اما برای تکمیل این پژوهش بنظر میرسد که تاریخ بسیار طولانی و شگفت انگیز ایران نیاز به تقسیم بندی مشخص تر و دقیق تر دوره های تاریخی، افزون بر دو دوره بزرگ پیش و پس از سلطه تازیان بر ایران، دارد. با توجه به نقش تعیین کننده ای فرهنگ، تمدن و اندیشه ایرانی در حفظ ایران و ایرانی، شاید بتوان این دوره بندی را بر چنین مبنایی شکل داد.
همچنین می توان روش پژوهش و تدوین این دوره های تاریخی را با مهمترین مشخصات هر عصر از نظر سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مورد تامل و بازنگری قرار داد. سپس زندگی و شخصیت چهره های اصلی هر عصر و بویژه شرایطی که به شکل گیری اندیشه و رویکرد اثرگذار ترین چهر های فکری هر دوره منجر شده، مورد بحث قرار داد. همچنین مهمترین آثار هر دوره را بعنوان منبع الهام آن دوره مورد بررسی قرار داد. زیرا شناخت روند اندیشه و فرهنگ و تمدن ایرانی بهترین راه فهم زمان و همچنین خود ماست. شناخت منظم اندیشه و ادبیات و تفکر ایرانی، کمک بزرگی به خودیابی ما همچون فرد و نیز بعنوان ملت می کند. امروزه هیچ جامعه و هیچ فرهنگ و تمدنی بدون شناخت خود و چالش با دیگر فرهنگ ها و تمدنها قادر به نوزایی و بازخوانی خود نیست. اندیشه و فرهنگ ایرانی گرچه ریشه در تاریخ تمدن کهن ایران دارد، اما دروازه ورود ما به آینده و جهان مدرن است.
