منوچهر تقوی بیات
از گذشته های دور از روزی که تک یاخته ها بر روی زمین پدید آمدند، خورشید یا مهر آفریدگار روی زمین بوده است. برای همه ی جانوران، برای نخستین میمون های آدم نما و برای انسان های نخستین نیز مهر یا خورشید خدایی بوده که آن ها را از تاریکی و سرما رهایی می بخشیده است. واژه ی خدا از فارسی باستان می آید و از ریشه ی واژه « دا » یا (dhaata) به معنی ساختن و آفریدن گرفته شده است . واژه ی« هوا » ( hva ) به معنی خود یا خوب است. از بهم پیوستن این دو واژه در چندین هزار سال پیش واژه ی ( xwatadha ) خدا ( خودآ)؛ پدید آمده است. بر پایه همین پیشینه ی درخشان و همیشگی خدای مهر در میان همه ی آدمیان در روی زمین از دیر باز ستایش می شده است.
در اساطیر ژاپنی ایزد بانوی خورشید در آیین شینتو بزرگ ترین ایزد بوده است. خدای آفتاب در ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد در مصر باستان پرستیده می شده است. مردمان اینکا در آمریکای جنوبی خدای خورشید را گرامی می داشته اند. در میان مردمان هند وایرانی از چند هزار سال پیش، ایزد مهر یا خورشید برای توانایی ها و سودمندی های بسیارش ستایش می شده است. در ویرانه های کاخ نمرود در امپراتوری آشور که در کنار دجله است کنده کاری برجسته ی سنگی خدای شَمَش (خورشید یا شمس) پیدا شده است که در ۸۶۰ سال پیش از میلاد کنده کاری شده است. در کنده کاری های بامیان خدای خورشید برگردونه ای سوار است که چهار اسب بالدار آن را می کشند. دیرینه ترین گواه تاریخی از نام مهر یا میترا در خاور میانه به ۱۴۰۰ سال پیش از میلاد می رسد که در ترکیه در جایی به نام بغازکوی پیدا شده است. در آنجا نام ایزد مهر یا میترا و ایزد وارونا در پیمانی آورده شده است.
از دیرباز در ایران جشن بزرگداشت خورشید در تاریک ترین شب سال و آغاز روشن تر شدن روز، برپا می شده است. ایرانیان شب یلدا یا بلندترین شب سال را از زمان های بسیار دور جشن می گرفتند. ایزد مهر پیش از زردشت در ایران ستایش و پرستش می شده است. او نگهبان دوستی، پیمان و خرد بوده و نماد آن خورشید است. با آمدن زردشت همچنان مهر یکی از ایزدان بزرگ آیین زردشت بشمار می آمد.
آیین مهر را از ایران، بیشتر از همه، بازرگانان به امپراتوری روم بردند. این آیین در دل و اندیشه ی مردمان سراسر اروپا به ویژه سپاهیان، جایی ویژه یافت. در همه ی اروپا تا شمال انگلستان و شمال افریقا صدها معبد مهر هست که نشان دهنده ی گسترش جهانی این آیین است. در این معبدها که در درون زمین ساخته شده است ایزد مهر در لباس ایرانی با کلاهی بوقی شکل ( مانند کلاه بابا نوئل) در کنده کاری های معبد های میترایی در حال قربانی کردن گاو دیده می شود. گسترش آیین میترا در ایتالیا و سرزمین های دیگر اروپا و برگزاری مراسم و جشن های آیین مهر در میان پیروان آیین مهر از آن میان جشن ۲۵ دسامبر یا جشن زایش خورشید که سراسر اروپا آن را جشن می گرفتند، سبب شد تا پیروان کلیسا نیز این جشن را بپذیرند و اعلام کنند که تولد عیسای ناصری در ۲۵ دسامبر بوده است. در هیچ جایی تاریخ تولد عیسا نوشته نشده است و هیچ تاریخ نگاری روز و سال دقیق تولد عیسا را در جایی پیدا نکرده است. داستان عیسا مسیح بیشتر به افسانه میماند تا حقیقت، زیرا عیسویت ساخته و پرداخته ی کشیش های عیسوی است. دهخدا می نویسد: « مسیح لقبی است که درتورات به کوروش پادشاه هخامنشی داده شده است.» عیسویت کم کم پس از قرن دوم میلادی شکل گرفته است. افزون بر چهار انجیل عصرجدید (انجیل متی، انجیل مرقس، انجیل لوقا و انجیل یوحنا) ۱۵ انجیل دیگر مانند انجیل مصریان، انجیل پطرس، انجیل توماس، انجیل دوازده، انجیل حضرت مسیح و… از مهم ترین انجیل ها هستند.
کنستانتین یکم امپراتور روم غربی و لیسینیوس امپراتور روم شرقی از بیم نفوذ سیاسی ایران و پیروان آیین مهر در روم در سال ۳۱۳ میلادی فرمان میلان را امضاء کردند. بنا به این فرمان، دین مسیحیت در امپراتوری روم آزاد شد. به موجب آن آزار و شکنجه ی عیسویان ممنوع و برای پاپ و رهبران کیش عیسا امتیازهایی قائل شده اند. کنستانتین خودش مسیحی نشد، مجلس سنای روم در سال ۳۱۵ یک طاق پیروزی به افتخار پیروزی کنستانین در نبرد میلویان در رم ساخت که با پیکره های خدایان رومی مانند هرکول، ویکتوریا خدای پیروزی، دیانا و دیگر خدایان تزیین شده بود. پیروان کلیسای مسیحیت می گویند که کنستانتین در بستر مرگ غسل تعمید شده و به مسیحیت گرویده است. اما هیچ گواهی برای این گفته در هیچ جا پیدا نشده است. نقش میترا در پشت و روی یک کنده کاری متعلق به سده دوم یا سوم
به دلیل شورش های بسیاری که از سال ۱۶۷ پیش از میلاد یهودیان در امپراطوری روم انجام داده بودند، کنستانتین فرمان های سختی بر ضد یهودیان صادر کرد. برپایه ی این فرمان ها یهودی ها اجازه نداشتند برده های عیسوی داشته باشند و اجازه نداشتند یهودیانی که عیسوی می شدند را مورد اعتراض قرار دهند.
از آنجایی که کنستانتین دین عیسا را به رسمیت شناخته و آزاد گذاشته است، کشیش ها و کارگردانان کلیسا او را “کنستانتین کبیر” نامیده اند و او را تا پایه ی یک قدیس گرامی داشته و بالا برده اند. ژاکوب بوکهارت تاریخ نگار سوییسی در کتاب “عصر کنستانتین بزرگ” می نویسد: « کنستانتین یک سکولار فریب کار است، سیاستمداری که
همه ی گروه ها را برای دوام قدرت خود فریب داده است.» هنری گرگوار کشیش و استاد دانشگاه فرانسوی نیز در همین راستا، در سال ۱۹۳۰ گفته است: « توجه کنستانتین به مسیحیت تنها برای منافع سیاسی اش بوده است.”
عیسویت کم کم گسترش یافت تا در سال ۸۰۰ میلادی پاپ لئوی سوم تاج بر سر نهاد و خود را امپراتور نامید. امپراتوری
کشیش ها با نام امپراتوری مقدس روم تا سال ۱۸۰۶ دوام پیدا کرد. پیروان آیین مهر با قدرت گرفتن عسیویت مورد شکنجه و آزار قرار گرفتند اما همچنان تا سده ی پنجم میلادی معابد و سنگ نوشته های آنان به وجود آمد و هنوز نیز برجای مانده است. آیین مهر در اروپا از بین رفت. کشیشان مسیحی بر روی معابد مهری کلیسا بنا کردند و هنوز هم در زیر زمینِ بسیاری از کلیساهای قدیمی معابد مهر وجود دارد.
همانندی های بسیاری بین آیین میترا و مسیحیت هست که آن ها را در اینجا بر می شماریم. اگر کلیسا و دانشمندان و تاریخ نگاران دانشگاه های اروپایی هر یک از این همانندی ها را بتوانند با سفسطه بافی و دروغ و دغل انکار کنند، معابد مهر( میترایوم ها) در سراسر اروپا و در زیر زمین کلیساهای قدیمی را که از سنگ و گل و سیمان هستند، نمی توانند نادیده بگیرند. یکی از این میترایوم های بسیار زیبا در زیر بازیلیک سن کلمان در رم است. پس از بمباران های لندن در جنگ جهانی دوم شماری میترایوم از زیر کلیساهای لندن سر بدر آوردند. یک معبد میترایی را نیز در سال ۱۹۵۴ در خیابان والبروک در مرکز لندن بازسازی کردند.
دانشنامه ی ویکیپدیا بر پایه ی نوشته های فرانتس کومون باستان شناس بلژیکی، همانندی های بین آیین میترا و دین مسیحیت را چنین بر می شمارد:
«… برخی از این شباهت‌ها طبق نظریات او و دیگر میتراپژوهان هم‌عقیده او بدین‌سان می‌باشند: …
ـ آیین‌های میترایی به طور مخفیانه و در سرداب‌ها تشکیل می‌شد و مهرابه ها نیز به شکل غار بنا شده و در آن دخمه‌ها مراسم اسرارآمیز آیین، برگزار می‌گردید.
ـ مراسم تطهیر وغسل تعمید نیز در هر دو آیین مشترک بوده
ـ افروختن شمع در کلیساها،
ـ نواختن ناقوس،
ـ وجود حوضچه آب مقدس در ورودی کلیساها ( و در معبد مهر)
ـ سرود دسته‌جمعی به همراه نواختن موسیقی از شباهت‌های مراسم میتراییسم و مسیحیت هستند
ـ مراسم شام آخر (عشاء ربانی ) و صرف نان و شراب در دو آیین مشترک است.
ـ دوازده مقام میترایی و دوازده فلک یاور میترا به حواریون دوازده‌گانه عیسی تغییر یافتند.
ـ روز یک شنبه (مهرشید در فارسی) به نام روز خورشید چنانکه از نام آن پیداست – روز ویژه مهرپرستان بود که در مسیحیت نیز به همین شکل است؛
ـ رهبانیت و ریاضت در آیین میترا وجود داشت و به مسیحیت نیز راه یافت.
ـ مسیح و مهر هر دو در رستاخیز ظهور نموده و اعمال انسان‌ها را داوری می‌کنند؛
ـ اعتقاد به روح، جاودانگی و قیامت از موارد مشترک بوده، همانگونه که مهر میانجی میان خداوند و بشر است، مسیح نیز واسطه خدا و انسان است.
ـ نشان هلال ماه بالای هفت شاخه شمعدان در برخی از کلیساها موید این نظر است، از آن‌رو که ماه در آیین میترا نقش نمادین مهمی دارد.
ـ مقام هفتم از آیین میترا مقام پدر پدران است که به دین مسیح راه یافته و کشیشان پدران مقدس و پاپ پدر پدران نام گرفتند.
ـ مهر در برج حمل، بره به دوش دارد و نیز بره‌ای در آغوشش گرفته‌است.
ـ سرانجام روز تولد مهر یا «خورشید شکست ناپذیر همان روز انقلاب زمستانی در روم، ۲۵ دسامبر بود که در سده چهارم میلادی روز میلاد مسیح تعیین شده و به عید کریسمس شهرت یافت…»
پرفسور المار شورت هایم کتابی نوشته است با نام” گسترش یک آیین ایرانی در اروپا” که مهندس نادرقلی درخشانی آن را زبان پارسی برگردانده است. در رویه ی ۱۰۴ این کتاب درباره ی گسترش آیین مهر در اروپا آمده است : « … بلکه دینی بود که ادیان دیگر را در خود می پذیرفت تا مهر را هرچه بیشتر برازنده سازد.» مهریان آیینی رازآمیز داشته اند و رازهای آنان هرگز بر بیگانگان اشکار نگردیده است. آنچه از آیین مهر برجا مانده است از سنگ نوشته ها به دست آمده است. پیروان آیین مهر با یکدیگر همدردی و مهربانی می کرده اند. در متنی از سرداب سانتاپریسکا چنین می خوانیم:« روزگار دشوار را باید با یاری یکدیگر در نیایش گروهی بر خود هموار ساخت…» و یا آمده است « جگر مرغان لذیذ اند ولی اندوه فرمان می راند.» با خوراک مقدس، همبستگی پدید می آمد. اندوه شخصی و زمان پریشانی را تنها می توان با یاری متقابل تحمل نمود. در رویه ۱۳۹ همین کتاب می خوانیم: « آیین مهر در چهره ی دین سربازان و بازرگانان به امپراتوری روم رسید و در آنجا نیز ـ همانند شرق ـ بزودی آیین بزرگان و فرمانروایان گردید…»
پس از آن که پیروان آیین میترا از سوی کلیسا مورد شکنجه و آزار قرار گرفتند، همه ی آنان آیین خود را پنهان کردند اما به روشهای گوناگون باور خود را گسترش می دادند. مهری ها؛ در شب تولد مهر ( ۲۵ دسامبر) با کلاه بوقی قرمز رنگ و کیسه هایی پر از هدایا به خانه ی مردمان نیازمند می رفتند و به آنان پوشاک و خوراک و پول می داند. پاپا نوئل ها همان بازرگانان مهرآیین بودند که مهر و دوستی خود را اینگونه به مردمان نیازمند هدیه می کردند.
استکهلم ـ هشتم دی ماه ۱۳۹۸ خورشیدی برابر با ۲۹ دسامبر ۲۰۱۹ میلادی
