هنگامی که ما دریافت و به عبارتی نتیجه گیری های استدلالی خود را از سیاست ها و اتفاقات، بر مبنای یک سری فرض ها و تصورات و یا مقدمات ثابت و کلیشه ای قرار دهیم، ممکن است این دریافت ها و عمل مترتب بر آن، ما را از متن عینیت و واقعیت به آستانه ذهنیت گرایی و حتی نوعی متافیزیک(۱) به دور از عینیت ها و واقعیات رهنمون گردد.
مشکل نگاه یا بینش «تئوری توطئه»( Conspiracy theory) تنها در این نیست که در مواردی انسانها را به سمت و سوی برداشت های غیر واقع می کشاند، بلکه این رویه در آفرینش یک متافیزیک خاص و نوعی ارتباط ایمانی با این متافیزیک، آفریننده یک بینش«مذهب گونه» می گردد. این بینش با خلق یک جهان مثالی و موازی از نیروهایی مخوف و به نوعی بر مقدرات مستولی و توانا، که مدام در حال پیاده کردن نیت کاملاً از پیش حساب و برنامه ریزی شده خود هستند، باورمندان را بدان سوق می دهد که از پس هر واقعه و ماجرا به دنبال تفسیری تقدیری و استخاره در برابر این تفسیر متافیزیکی رفته و بجای تحلیل عینیت، رفتارهای خویش را برمبنای این تفاسیر بنا نهد.
از اینرو که این متافیزیک هم سهل الوصول و هم مسری و اپیدمیک است، می تواند در این موارد به رفتارهای تب آلوده جمعی ای دامن زند که بسا از مسیر درست و سنجیده و اتخاذ تدابیر شایسته در موراد لازم دورتر و دروتر گردد.
فکر می کنم بتوان به دو مورد اخیر آن پرداخت:
۱. در اتفاقی که اخیراً در تهران روی داد و در طی آن نیروهایی دست به عملیات مسلحانه و «انتحاری» زدند، یکی از ابتدایی ترین و گسترده ترین برداشتها این بوده است که سراسر این عملیات (و حتی «انتحار»؟!) ساخته و پرداخته اراده حاکمیت و دستگاه امنیتی و اطلاعاتی آن بوده است.
البته توجیه و استدلال در پس این برداشت چندان هم ناموجه نیست آنها در پس این کارِ حکومت، انگیزه هایی چون بهانه برای سرکوب و اختناق در داخل و نمایش قربانی تروریسم بودن و دخالت در خارج می جویند که از قضا حکومت هم شدیداً به آن نیازمند است.
البته این را هم همزمان باید مورد توجه قرار داد که این عملیات رجزخوانی حکومت در مورد توان و کوشش آن در برقراری امنیت و بهانه دخالت های منطقه ای رژیم را در این راستا خدشه دار نموده است.
اما به نظر می رسد که اغلب کسانی که این برداشت را دارند، چندان به چند و چون و چگونگی حادثه تروریستی و بخصوص به فاکتور انتحاری بودن آن توجهی نشان نمی دهند، افتادن به دامن پندارِ طرح ریزی یک عملیات مشمول عملیات انتحاری، هر چند می تواند بینش توطئه پندارانه را غنی و ارضا سازد، اما از چهارچوب ممکنات و امکانات عینی و عملی و برداشت معقول و مستند بسیار فراتر می رود و صد درصد نیازمند مدارک بسیار قوی برای اثبات است.
۲. متافیزیک توطئه پندارانه پیش از آن در انتخابات ریاست جمهوری هم با نیرو و تب و تاب تمام و کمال به میدان آمد. تا در پس کاندیداتوری رقیب، چنان طرحهای از پیش تعیین و برنامه ریزی شده و اراده مصممی را از سوی حکومت و رهبری نظام به تصور همگامی تبدیل سازد، که هر هیولا و شیطان سازی را موجه جلوه دهد. نتیجه انتخابات شاید تصور پیروزی برای بسیاری بود، ولی برای کسانی که به دامن این تصورات نیافتادند، این بود که اساساً چنین ارداه و برنامه ای آنگونه که هیولاسازان تلقین می کردند وجود نداشت، و بیشتر خود این هیولاسازان را در همراهی و معیت اراده و خواست اصلی و کلان نظام یعنی “مشارکت بالا در انتخابات” قرار داد.
راه حل رهایی از این رویه، استنتاجها و تئوری ها، به لحاظ روشی ساده ولی در عمل مشکل است.
راه حل روشی و نظری برای تحلیل واقعیت، روش علمی است روش مبتنی بر توجه به سند و مدرک (ٍEvidence) است بجای پناه بردن به متافیزیک توطئه پندارانه مألوف.
اما در عمل، کار چندان ساده نیست. در یک نظام بسته و در فقدان هر گونه شفافیت رسانه ای، قضایی و… بدست آوردن شاهد و سند کاری است بسیار دشوار، اما همچنان این دلیل درست بودن روش ساده تر یعنی پناه بردن به دسیسه پنداری در پساپشت هر امر ریز و درشتی نیست.
متافیزیک توطئه بنیاد می تواند ما را به شیوه ای مذهب گونه، به ایمان و هیجان و تب و تاب طبیعی همراه با آن وادارد، و در عمل ما را بعضاً در جایگاه و درکنار افراد و نیروهایی قرار دهد که در شرایط معقول و متعارف قرار نمی گرفتیم.
پایا راستگونیا
۱. استفاده از واژه متافیزیک در اینجا بیشتر و نسبتاً به معنایی که در زیر به آن اشاره شده است راجع است.
“Métaphysique : Spéculations intellectuelles sur des choses abstraites qui n’aboutissent pas à une solution des problèmes réels (Dictionnaire français Larousse)
متافیریک: پندار اندیشمندانه در مورد چیزهای انتزاعی که به راه حل مسائل واقعی منتهی نمی گردد”
از انتخابات تا حادثه تروریستی تهران دو تحلیل با یک ساختار
