رضا پرچی زاده
اخیرا تحت فشارهای شدید بین المللی بر روی رژیم جمهوری اسلامی، سید علی خامنه ای، با اشاره به کتابی که خود در سال ۱۳۴۸ درباره صلح امام حسن با معاویه در صدر اسلام از عربی به فارسی ترجمه کرده بود، راهبرد «نرمش قهرمانانه» را پیش کشیده است. مطابق ویدیویی که صدا و سیمای جمهوری اسلامی به منظور «رمزگشایی» از این مفهوم پخش کرد، خامنه‌ای ۱۷ سال پیش، به مورخه ۱۷ مرداد ۱۳۷۵، در دیدار با وزیر خارجه و دیپلماتهای وقت ایران، نرمش قهرمانانه را به روشی «تیزتر از شمشیر، نرم‌تر از حریر و سخت‌تر از سنگ و پولاد» تعبیر کرده بود.
از قضا، جمهوری اسلامی از این دست مفهوم-سازی های ایدئولوژیک در تاریخ خود کم نداشته و ندارد؛ و هرگاه که لازم دانسته، مفهومی را بر اساس نیازهای روز و با توجه به بافتار فرهنگی/مذهبیِ تاریخیِ ایران – بعضا در تضاد و تناقض با آنچه که تا همان لحظه می کرده یا به هر ترتیب مدعی پای-بندی به آن بوده – ساخته و پرداخته و به عنوان «راهبرد» تحویل رسانه های جمعی اش داده است تا آنها با گسترش اش در جامعه، مواضع نظام را در نزد مردم توجیه کنند؛ ایدئولوگها و نظریه-پردازان نظام نیز معمولا با حدت پیِ تبیین آن مفهوم را گرفته اند و در هزارتوی تفاسیر و تعابیر، اصل قضیه و اینکه در واقع به چه منظور در وجود آمده را لوث کرده اند.
در این مقاله نسبتا مفصل، قصد دارم در سیری تاریخی و با بررسی اسناد، مدارک و شواهد، به بررسی یکی از این مفاهیم، یعنی همان «نرمش قهرمانانه» مذکور، بپردازم؛ و نشان دهم که انواع نرمش – از جمله نوعِ قهرمانانه آن – در حوزه جمهوری اسلامی به هیچ وجه پدیده نوظهوری نیست؛ و هرگاه که این نظام به شدت تحت فشار قرار گرفته به طوری که بوی سقوط به مشامش رسیده، برای خروج از بحران، گام یا گامهایی از ادعاها و به اصطلاح «آرمان»های خود به عقب نهاده – که عموما آن را با عناوین پرطمراق در نزد مردم توجیه کرده – و سپس، بعد از رفع خطر، باز همان رویه نامیمونِ استبدادی و خشونت-آمیز را از سر گرفته است.
چنانکه محمد دهقان، عضو هیئت رئیسه مجلس شورای اسلامی، اخیرا در تبیین این مفهوم گفته، «تعبیر «نرمش قهرمانانه» از سوی رهبر معظم انقلاب، در راستای اهداف استراتژیک نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران است…. بنابراین، نرمش قهرمانانه به معنای اجرای حرکات تاکتیکی برای رسیدن به مقاصد بزرگ است…. لذا چه زمانی که حمله می‌کنیم و یا زمانی که در جبهه آرامش ایجاد می‌کنیم، هر دو رفتار ما، «قهرمانانه» است.» حال، برای اینکه فلسفه این رفتار «قهرمانانه» و راهبرد منتج از آن را بهتر درک کنیم، برویم به سر سیر تاریخی آن.
حقیقت این است که اصلِ کاربردِ این راهبرد البته به خود انقلاب ۱۳۵۷ برمی گردد؛ که در حین آن، آخوندها و متحدان آن زمانشان، در نرمشی قهرمانانه در برابر «آمریکای جهانخوار»، با کابینه کارتر، رئیس جمهور وقت آمریکا، ساخت و پاخت کردند تا ارتش دست-پرورده آمریکا و به طبع آن دولت بختیار را از معادلات قدرت خارج کرده و خود قدرت را تمام و کمال قبضه کنند. در این قضیه، کابینه کارتر از ترس کمونیسم عملا ایران را در بغل «آخوندیسم» انداخت؛ که البته بعد هم با اعدام امرای ارتش توسط آخوندها و از آن مهمتر حمله خط امامی ها به سفارت آمریکا که به بحران گروگانگیری ۴۴۴ روزه انجامید که در نهایت باعث سقوط کارتر در برابر ریگان شد، خنجری از پشت خورد و مزد خود را به شایستگی دریافت کرد.
همین راهبرد در دوران جنگ عراق علیه ایران، در جریان «ایران-کُنترا» یا همان «قضیه مک فارلین» هم پی گرفته شد؛ که در حین آن، ریگان، رئیس جمهور وقت آمریکا، با واسطه-گری اسرائیل مقادیر زیادی تسلیحات در اختیار جمهوری اسلامی قرار داد و پول آن که حدود دو میلیارد دلار می شد را هم خرج «کنترا»هایی کرد که در نیکاراگوئه علیه دولت سوسیالیست ساندنیستا می جنگیدند. این واقعه که از طریق مهدی هاشمی، از نزدیکان حسینعلی منتظری و از «چپی»های تندروی نظام، در مجله الشراع بیروت درز داده شد (۱۳۶۵)، در اواسط دهه هشتاد میلادی در آمریکا به بزرگترین رسوایی سیاسی بعد از واترگیت بدل گشت، که به همین خاطر هم به آن نام «ایران-گیت» دادند. بعدا مهدی هاشمی به همین علت اعدام شد، و کل قضیه هم با عتاب و خطاب خمینی عمدتا در ایران مسکوت گذاشته شد. منتظری در اعتراض به این رویه نوشت: «این چه روشی است که در ایران متداول شده که از مذاکرات رسمی و روشن و منطقی با آمریکا روی گردان بوده و آن را خیانت و بی غیرتی اعلام می کنند ولی به صورت مخفی و پشت پرده مذاکره می کنند و کانتینز کانتینر اقلام وارد می کنند؟!» (نگاه کنید به خاطرات، پیوستهای ۱۳۰ تا ۱۳۵).
قهرمانانه ترین نرمش دوران خمینی – به علت علنی بودن و عمومیت اش – البته همان نرمش معروف شخص خمینی در اواخر جنگ عراق علیه ایران بود؛ که در پی موشکباران تهران و چند شهر دیگر و زیر فشارهای داخلی و بین المللی، مجبور شد قهرمانانه «کاسه زهر» را سر بکشد و قطعنامه ۵۹۸ سازمان ملل برای آتش-بس را بپذیرد. رسانه ها و ایدئولوگهای نظام هم البته بلافاصله این حرکت را به عنوان «پیروزی» دیگری برای نظام مقدس اسلامی، به خورد «امت شهیدپرور» دادند. چندی بعد هم، مطابق روزنوشت خاطرات هاشمی رفسنجانی به مورخه ۲۳ شهریور ۱۳۶۷ (بلافاصله پس از خاتمه جنگ و ۹ ماه پیش از مرگ خمینی)، ایشان (خمینی) «درباره سیاست خارجی، روابط با کشورهای اروپایی من‌جمله انگلیس را بی‌مانع می‌دانند و در مورد آمریکا نظرشان این است که نباید آمریکا را در تجدید رابطه مأیوس کرد، ولی به این زودی برای مردم قابل قبول نیست.»
با این وجود، این سبک نرمش قهرمانانهِ مورد نظر ما که از مختصات پسا-خمینیسم و دوران رهبری خامنه ای است، عملا از اواسط دهه هفتاد شمسی به منصه ظهور رسید. پس از پایان جنگ و درگذشت خمینی، جمهوری اسلامی که دشمن دیرینه اش صدام حسین را – به دلیل حمله اش به کویت در سال ۱۳۶۹ – مرکز توجه جدید و فشارهای غرب می دید، و خود فرصتی یافته بود تا نفسی تازه کند، شروع به عملیاتهای تروریستی گسترده در سطح داخلی، خارجی و بین المللی بر ضد مخالفانش کرد. در این وقایع، که در ادامه به بعضی از آنها خواهیم پرداخت، سید علی خامنه ای، رهبر جمهوری اسلامی، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس جمهور وقت و از مهره های همیشه-در-صحنهِ-نظام، و حسن روحانی، عضو شورای عالی امنیت ملی از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۹۲ و رئیس جمهور فعلی، برخی از متهمان ردیف اول می باشند.
سوای از «قتلهای زنجیره ای» که ظاهرا در بین سالهای ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۷ در داخل ایران جریان داشت، که به قتل چند صد نفر از نخبگان کشور در طول یک دهه انجامید؛ در زنجیره ای از عملیاتهای تروریستی بر ضد مخالفانِ ایرانی رژیم در خارج از کشور، عبدالرحمان قاسملو در حین مذاکره با مقامات جمهوری اسلامی در اتریش (۱۳۶۸)، شاپور بختیار و عبدالرحمان برومند هر دو در فرانسه (۱۳۷۰)، و فریدون فرخزاد در آلمان (۱۳۷۱) هر کدام به وضع فجیعی به قتل رسیدند. در همین سال (۱۳۷۱)، واقعه «ترور میکونوس» در آلمان روی داد، که در حین آن چهار نفر از جمله صادق شرفکندی کشته و تعداد دیگری زخمی شدند. این قضیه بعدا واکنشی را از سوی دستگاه قضایی آلمان و سپس اتحادیه اروپا رقم زد که کمی پایین تر به آن خواهیم پرداخت.
در این دوران، در سطح بین المللی، جمهوری اسلامی، به درجات مختلف، به سه عملیات تروریستی بزرگ متهم است. یکی قضیه پرواز ۱۰۳ پان آمریکن، یا به نام مشهورتر آن، قضیه «لاکربی» در سال ۱۹۸۸ است که به کشته شدن ۲۵۹ نفر منجر شد؛ که گرچه در نهایت معمر قذافی در سال ۲۰۰۳ رسما آن را به گردن گرفت، اما سپاه پاسداران نیز از متهمان انفجار این هواپیما به انتقام انفجار ایرباس ایرانی توسط آمریکایی ها بر روی خلیج فارس بود. مورد دیگر، انفجار مرکز همیاری یهودیان آرژانتین (آمیا) در سال ۱۹۹۴ است، که در آن ۸۵ نفر کشته و بیش از ۲۰۰ نفر زخمی شدند. دولت آرژانتین تا کنون سه بار جمهوری اسلامی را به دست داشتن در این انفجار متهم کرده؛ و در سال ۲۰۰۷ هم دادستانی کل آرژانتین درخواست صدور حکم جلب نه نفر از جمله علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی و علی‌اکبر ولایتی توسط پلیس بین‌الملل را نمود.
در سال ۱۹۹۹، جمهوری اسلامی متهم به دست داشتن در انفجار مقر نظامیان آمریکایی در برجهای خُبَر در ظهران عربستان در سال ۱۹۹۶ شد؛ امری که ۱۹ کشته و نزدیک به ۵۰۰ زخمی بر جای گذاشته بود. دو ماه بعد از بمبگذاری، در جریان کنفرانس سران اسلامی در اسلام آباد، پرنس عبدالله به هاشمی رفسنجانی گفته بود که «ما می دانیم که بمبگذاری خُبَر کار شما بوده است»؛ که هاشمی هم در پاسخ می گوید که «من نقشی نداشتم، و کار خامنه ای بود». بعد از رئیس جمهور شدن خاتمی، بیل کلینتون، رئیس جمهور وقت آمریکا، از طریق سلطان قابوس نامه ای محرمانه به وی فرستاد و از او خواست تا مجرمان را معرفی کند، که خاتمی سر باز زده و تقصیر را به گردن القاعده انداخته بود. با این وجود، از آنجا که نه آمریکا و نه عربستان، به هوای درِ باغِ سبزی که خاتمی نشان می داد، نمی خواستند احتمال بهبود روابط با جمهوری اسلامی را خراب کنند، پی قضیه را نگرفتند.
جریان رسیدگی به پرونده ترور میکونوس توسط دستگاه قضایی آلمان و تبعات آن، که از سال ۱۹۹۳ آغاز شد و چندین و چند سال ادامه داشت، تا به امروز جدی ترین و صریح ترین پاسخ جامعه جهانی به «تروریسم حکومتیِ» جمهوری اسلامی بوده است. به گفته حسین موسویان، که در آن زمان سفیر جمهوری اسلامی در آلمان بود و بعدها مرد شماره دوی هیات مذاکره-کننده اتمی ایران با اروپا به ریاست حسن روحانی شد و اکنون به عنوان «محقق مهمان» در دانشگاه پرینستون آمریکا رحل اقامت افکنده است، یک سال پس از آغاز دادرسی، قاضی دادگاه در برلین احضاریه ای برای علی فلاحیان، وزیر اطلاعات وقت جمهوری اسلامی، صادر کرد و او را به عنوان مظنون به قتلها به دادگاه فراخواند. در آن جلسه قائم مقام وزیر خارجه آلمان به موسویان اطلاع می دهد که کشورش تصمیم گرفته روابطش با جمهوری اسلامی را از حد سفارت تقلیل داده و بسیاری از دیپلماتهای ایرانی را از آلمان اخراج کند، که ظاهرا شامل خود موسویان هم می شود. بلافاصله، رئیس اتحادیه اروپا نیز همین مواضع را در قبال جمهوری اسلامی اعلام می کند. بدین ترتیب، سفرای اتحادیه اروپا از تهران فراخوانده می شوند، و جمهوری اسلامی هم متقابلا سفرایش را از کشورهای اتحادیه اروپا فرامی خواند.
شخصا در خاطرم هست که در آن زمان (اواسط دهه هفتاد)، هاشمی در نماز جمعه ای تمثیلی در این باره به کار برد که حالا هم شنیدنش خالی از لطف نیست؛ چرا که مشابه همان اتفاقها در این چند سال اخیر باز هم افتاده، و سران جمهوری اسلامی هم باز مشابه همان حرفها را تکرار کرده اند. آن تمثیل، نقل به مضمون، چنین بود که «یک درختی بود کهنسال و تنومند و بلند. پرنده ای پر زد و آمد روی آن نشست. بعد از مدتی، پرنده برگشت به درخت گفت که ای درخت! خودت را سفت بگیر که من می خواهم بپرم بروم. درخت در پاسخ گفت: من اصلا نفهمیدم تو کی آمدی نشستی که حالا می گویی خودت را سفت بگیر که من می خواهم بپرم بروم!» برای آنها که کنایه سیاسی تمثیل را نگرفتند، البته آن درخت جمهوری اسلامی (ایران؟) بود و آن پرنده هم سفرای اروپایی.
علی رغم همه این مدعیات و شعارها – که البته عموما مصرف داخلی داشته و دارد، بعد از این ماجراها و ماجراجویی ها بود که «درخت کهنسال و تنومند و بلند»، از ترس افتادن، به لرزه افتاد. از قضا، اصل «نرمش قهرمانانه»، به شهادت صدا و سیمای جمهوری اسلامی، از همین زمان است که در دوران پساخمینیسم پا به عرصه وجود می نهد. خامنه ای، هاشمی، و کلیت نظام که موقعیت بین المللی جمهوری اسلامی را در خطر می دیدند، با وجود اختلافات داخلی میان جناحهای چپ و راست و میانه نظام، در نرمشی قهرمانانه، در نهایت بر سر «عدمِ مهندسیِ سختِ» صندوق رای به توافق رسیدند، تا بدین ترتیب چهره ای نسبتا گمنام اما خوش آب و رنگ و مقبول، یعنی سید محمد خاتمی، با رای مردمی از صندوق دربیاید؛ و بدینوسیله راه برای ترمیم چهره و موقعیت نظام، بیشتر در خارج و کمتر در داخل، باز شود.
خاتمی که آمد، با خوش-سخنی و دموکرات-مآبی و دان پاشیدن برای جامعه جهانی با طرح «گفتگوی تمدنها»، دستی به سر و گوش جمهوری اسلامی کشید و فرصتی برای نظام ایجاد کرد. یکی دو سالی هم آزادی بیان نسبی بود، که البته بیشتر به جنگ بین چپ و راست اختصاص داشت تا بلند شدنِ صداهای مستقل. روابط بین المللی هم کمابیش عادی سازی شده بود، و پای سفرای اروپایی و عربی به تهران باز شده بود. دول اروپایی برای خاتمی فرش قرمز پهن می کردند؛ و بلندپایه ترین مقامات اروپایی تا دمِ در به استقبال و بدرقه خاتمی و هیاتهای همراهش می آمدند. این «لباس امپراطور» جدید جمهوری اسلامی به طوری بر جامعه جهانی تاثیر گذاشته بود که بعدها حتی به سرکوب خیزش دانشجویی ۱۳۷۸ در تهران هم واکنش قابل توجهی نشان نداد؛ و اگر سکوت نکرد، عمدتا فقط به اشاره برگزار کرد.
با این وجود، همین سرکوب خیزش دانشجویی که نقطه آغاز دوباره رفتارهای تروریستی و خشونت-آمیز گسترده جمهوری اسلامی بود، روز را از نو و روزی را از نو کرد: کارشکنی ها و بگیر و ببندها دوباره شروع شد؛ سنگ-اندازی در به اصطلاح «اصلاحات» خاتمی شدت گرفت؛ و فشار بر روی جنبه بین المللی روابط دولت نیز افزایش یافت؛ به طوری که خاتمی به صراحت اعلام کرد که «بنده تدارکاتچی نظام هستم، و نه رئیس جمهورش!» سپس، به صلاحدید آقا و بخش تندروی نظام، محمود احمدی نژاد، در برابر هاشمی، با «مهندسی سخت» از صندوق به درآمد؛ تا جمهوری اسلامی باز هشت سال به فحاشی به آمریکا و اسرائیل و سر دادن شعارهای بی اساس دشمن-شاد-کن مشغول باشد و در داخل هم مردم به شدت سرکوب شوند تا نظام دیگربار مزه انزوای بین المللی را بچشد. در این زمان، به گفته احمدی نژاد، تحریمها «کاغذ پاره» بودند؛ و به ادعای خامنه ای، «هیچ تاثیری بر معیشت مردم نداشتند». تا رسیدیم به سال ۹۲ و نرمش قهرمانانه ای دیگر، که با «مهندسی نرم» انتخابات و درآوردن حسن روحانی از صندوق آغاز شد؛ و تا به امروز هم جسته و گریخته ادامه داشته است.
بنابراین، بر اساس این سیر مستند، می توانیم بینیم که اتخاذ این راهبردِ قهرمانانهِ نرمشی، یا در حقیقت همان سیاستِ «شل کن، سفت کن»، از سوی جمهوری اسلامی به این نیت که نظام خرش از پل بگذرد و از وضعیت «بدر و خیبر» خارج شود، هیچ امر تازه ای نیست؛ و بارها در تاریخ جمهوری اسلامی تکرار شده است. در حالی که جمهوری اسلامی سی و خورده ای سال است که با شعار «مرگ بر آمریکا» ملت را سر کار گذاشته، و از قِبَلِ دشمنی با «شیطان بزرگ» کلی هزینه و ضرر جبران-ناپذیر به ملت و مملکت تحمیل کرده، هر زمان که به «مصلحت» خویش می ببیند، با شیطان نیز هم-پیمان می شود. امروز هم مثل همان شانزده، هفده سال پیش، خامنه ای که نظام را در خطر و سقوطش را محتمل دیده، می خواهد با جامعه جهانی و به خصوص با شیطان بزرگ صلح «امام حسنی» کند. چنانکه مشخص است، تحریمها در بلندمدت و فشارهای شدید روی رژیم اسد و احتمال بروز جنگ در کوتاه مدت کار خود را کرده است؛ و جمهوری اسلامی هم که تنها برای حفظ حیاتش همیشه سر بزنگاه «عاقل» می شود، وقتی که می بیند دیگر زورش نمی رسد، نرمش – آن هم از نوع قهرمانانه – تحویل دنیا می دهد. کار به جایی کشیده که حتی نوه جنجالی خمینی، نعیمه اشراقی، در دفاع از نرمش قهرمانانه، اخیرا توصیه کرده که «شعار مرگ بر آمریکا را از لیست شعارهای رسمی کشور و از بلندگوهای نمازجمعه و… حذف کنیم».
در خاتمه، در جایی که بنده هم، به عنوان یک مخالف اصولی رژیم جمهوری اسلامی و خواهان براندازی آن، از این «نرمش قهرمانانه» که به هر ترتیب احتمالا تبعات نسبی مثبتی برای ایران و ایرانیان خواهد داشت خوشحالم؛ باید به صراحت و بی رودربایستی اظهار کنم که آنچه که اخیرا اتفاق افتاد هیچ ربطی به «آزادی» و «دموکراسی» و مفاهیمی از این دست ندارد؛ و برداشت از آن به این صورت تنها حکم خودفریبی و بعضا دیگرفریبی را دارد؛ چرا که فقط و فقط بر اساس میل و اراده خامنه ای و حلقه ای از اهل نظام اتفاق افتاده که فعلا «مصلحت نظام» را در پایین کشیدن فتیله «گفتمان مقاومت» دیده اند؛ و نه بر اساس نظر یک حکومت دموکراتیک و یک قانون اساسی عدالت-محور که به آحاد جامعه اجازه اظهار نظر و تصمیم-گیری برای امور مملکتشان را می دهد. بدین ترتیب، اتفاق خوبی که اخیرا افتاد، در حقیقت در امتداد همان گفتمان استبدادی مالوف جمهوری اسلامی قرار می گیرد که برای حفظ خود، مدام خویش را با شرایط روز تنظیم می کند؛ و بر این اساس، می تواند یک روز روی خوش نشان بدهد و روز دیگر روی بد؛ کمااینکه تا به امروز نیز همین کار را کرده است. بنابراین، برای امتداد این اتفاق خوب، نه صرفا «رفتار» که «ساختار» حکومت را باید در ایران تغییر داد.
