شفیعی کدکنی
حق دارند کسانی که میگویند «ما حافظه تاریخی نداریم» فقر حافظه تاریخی ما نتیجه نداشتن «آرشیو ملی» است؛ نه در قیاس با فرانسه و انگلستان که در قیاس با همسایگانمان. آرشیو ما کجا و آرشیو عثمانی (یعنی ترکیه قرن اخیر) کجا؟!! گاهی دانشجویان دورههای دکتری ادبیات که سخت شیفته مطالعات ادبی در حوزه نظریههای جدید هستند، به من رجوع میکنند که «ما میخواهیم روش «لوکاچ»[۱] یا روش «لوسین گلدمن»[۲] را بر فلان رمان معاصر ایرانی، به اصطلاح «پیاده کنیم» و رساله دکتری خود را در این باره بنویسیم.» من در میان هزاران مانعی که در این راه میبینیم، به شوخی به آنها میگویم اگر شما از دولت فرانسه بپرسید که «در فلان تاریخ، و در فلان قهوهخانه خیابان شانزهلیزه، آقای ویکتورهوگو یک فنجان قهوه خورده است؛ صورت حساب آن روز ویکتورهوگو، در آن کافه مورد نیاز من است»، فوراً از آرشیو ملی فرانسه میپرسند و به شما پاسخ میدهند، اما ما جای قبر فرخی یزدی را نمیدانیم!
در جامعهای که برای اطلاعاتی از نوع جای قبر فرخی یزدی، ما، بیپاسخ مطلقیم، چگونه میتوانیم ساختار، بوف کور یا چشمهایش یا همسایهها یا جای خالی سلوج را بر نظام اقتصادی و سیاسی عصر آفرینش این آثار انطباق دهیم با آن گونهای که جامعهشناسان ادبیات در مغرب زمین، توانستهاند ساختارهای آثار ادبی را با ساختارهای طبقاتی و اجتماعی عصر پدیدآورندگان آن آثار انطباق دهند؟ صرف اینکه فلان نظام، بورژاوزی یا زمینداری است یا فلان نظام خرده بورژوازی بوده است، برای آنگونه ملاحظات علمی ساختارشناسانه کفایت نمیکند. وانگهی برای اثبات اینکه عصر پهلوی اول، مثلاً چه ساختار اقتصادیای داشته است، ما هنوز هزاران پرسش بیپاسخ داریم؛ همچنین در مورد دورههای بعد و «بعدتر».
آیا فقر آرشیو ملی، نتیجه آن فقدان حافظه تاریخی است یا نداشتن حافظه تاریخی سبب شده است که ما هرگز نیازی به آرشیو، در هیچجای کارمان نداشته باشیم؟
یکی از سعادتهای بزرگ زندگی من این است که افتخار حضور در جلسهای داشتم که رومن یاکوبسون، در دانشگاه اکسفورد، سخنرانی میکرد (سال ۱۹۷۴ یا ۱۹۷۵). یاکوبسون[۳]، یکی از شعرهای ویلیام بتلرییتز را به شیوه خاص خود تحلیل میکرد و تحریرهای مختلف آن شعر را مقایسه میکرد، تا نظریه ساختارگرایانه خود را، بر آن معیار، تثبیت کند. یادم هست که یکی از حاضران ـ به نظرم جاناتان کالر[۴] که در آن هنگام استاد جوانی بود و بعضی از آثارش امروز به زبان فارسی ترجمه شده است و در آن ایام اولین کتابش به نام Structuralist poetics تازه از چاپ خارج شده بود و در همان مجلس رونمایی میشد و من یک جلد خریدم ـ اعتراض کرد بر گوشهای از سخن یاکوبسون.
رئیس جلسه هم آیو ریچاردز[۵]، ناقد بزرگ قرن بیستم در قلمرو زبان انگلیسی بود. یاکوبسون به آن معترض گفت: «این سخن شما را، استاد دیگری هم، در آمریکا به من یادآور شد و گفت که: و این استنباط شما از شعر ییتز به خاطر طرز قرائتی است که شما خود از شعر ییتز دارید و این به سبب لهجه روسی شماست “It is because of your Russian accent” یاکوبسون گفت: «دست آن استاد را گرفتم و بردم به دانشگاه هاروارد آنجا که صدای تمام بزرگان دانش و ادب و هنر ضبط و ثبت و آرشیو شده است. صفحه صدای ییتز را که شعرهای خودش را خوانده بود و ازجمله همان شعر را، برای او گذاشتم و گفتم: و ببین، شاعر، خود نیز به همان گونه میخواند که من خواندهام،» برای خوانندگان این یادداشت باید یادآور شوم که ییتز یکی از دو سه شاعر بزرگیست که تاریخ ادبیات زبان انگلیسی به خودش دیده است و در سال ۱۹۳۹ در گذشته است. آنها در چه سالهایی به فکر چه چیزهایی بودهاند و ما قبر بدیعالزمان فروزانفر را به یک حاجی بازاری به قیمت یک پیکان دست سوم میفروشیم.
از حوزه کار خودم، دانشگاه تهران، مثال میزنم. اگر از دنشگاه تهران بپرسند که ما میخواهیم نوع سؤالات امتحانی ملکالشعراء بهار یا بدیعالزمان فروزانفر یا خانم فاطمه سیّاح را بدانیم، آیا دانشگاه تهران یک نمونه ـ فقط یک نمونه ـ از پرسشهای امتحانی این استادان بزرگ و بیمانند را، که فصول درخشانی از تاریخ ادبیات و فرهنگ عصر ما را شکل دادهاند، میتواند در اختیار ما قرار دهد؟ نه تنها در این زمینه پاسخ دانشگاه تهران منفی است، که حتی پرونده استخدامی ملکالشعراء بهار را هم ندارد. «بهار نوعی» اگر در فرانسه میزیست، برای صورت حساب قهوهای که در فلان «کافه» پاریس خورده بود، آرشیو داشتند و ما حتی پرونده استخدامی او را نداریم؛ تا چه رسد به نوع صورت سؤالهای امتحانی او.
همه این حرفها را برای آن مطرح کردم که بگویم ما انضباط لازم برای «آرشیوسازی» را در هیچ زمینهای نداشتهایم و نداریم و تا در این راه خود را به حداقل استانداردهای جهانی نرسانیم، کارمان زار خواهد بود.
ایرج افشار، اما یکی از نوادری بود که در همین کشور ما و در همین روزگار ما، با هزینه شخصی برای تمام مسائل فرهنگی و تاریخی آرشیو داشت. مجموعه نامههایی که او از افرد مختلف، در طول دوره حیات فرهنگی هفتاد سالهاش دریافت کرده است، همه محفوظاند و طبقهبندی شده. از نامههای بزرگانی چون دکتر محمد مصدق و سیدحسن تقیزاده و للهیار صالح و سیدمحمدعلی جمالزاده، تا نامهای که فلان آموزگار روستایی به او نوشته است و در باب کتابی چاپی یا نسخهای خطی که داشته است، از او پرسش کرده است. حجم این نامهها شاید متجاوز از بیست هزار صفحه باشد. وقتی مجموعه کامل این نامهها نشر یابد، گوشهای از چشمانداز پهناور «آرشیوسازی» او آشکار خواهد شد. همچنین آرشیو عکسهایی که او از شخصیتها و اماکن تاریخی ایران، خود گرفته است.
افشار همیشه اظهار تأسف میکرد و با دریغ به یاد میآورد که بعد از کوتای انگلیسیها علیه دولت ملی دکتر محمد مصدق، مجبور شده بود برای حفظ جان دوستانش، مجموعه بیشماری از نامههای مرتضای کیوان ـ آن مرد مردستان و انسان شریف تاریخ معاصر ایران ـ را که به افشار نوشته بود در چاه آب منزلشان بریزد و معدوم کند. ترسیده بود که اگر به دست ایادی «رکن دو»ی ارتش بیفتد از روابط کسانی با مرتضای کیوان آگاه شوند و جان آن افراد در معرض خطر قرار گیرد. افشار خود اهل هیچ حزب و دستهای نبود ـ در تمام عمر. شماره کتابهای کتابخانه شخصی ایرج افشار را به درستی نمیدانم؛ اینقدر میدانم که یکی از غنیترین کتابخانههای حوزه ایرانشناسی در زیر آسمان ایران است. در این کتابخانه علاوه بر کتابهای ایران شناسی به زبانهای فرنگی و شرقی، تمام «تیراژ آپار»های مقالات فارسی و فرنگی که او در طول هفتاد سال گرد آورده بود، طبقهبندی شده است؛ «تیراژ آپار»هایی که غالباً امضای نویسنده را نیز با خود دارد و احتمالاً با اصطلاحاتی از سوی مؤلف، یادگاری است از ارادت آن خاورشناس یا پژوهشگر ایرانی به ایرج افشار.
گردآوری و طبقهبندی این جزوهها و اوراق کوچک و کمبرگ کار هر کس هرکس نبوده است. تنها ایرج افشار بوده است که توانسته است با انضباط ذاتی و اکتسابی خویش آنها را بدینگونه نظام بخشد و طبقهبندی کند.
اگر در مجموعه انتشارات موقوفات دکتر محمود افشار (دفتر تاریخ، دفتر چهارم، گردآوری ایرج افشار، ۱۳۸۹ صص ۶۰۷-۶۲۲) یکی از نمونههای درخشان این خصلت «آرشیوسازی» او را ندیدهاید، حتماً نگاهی به این کتاب بیفکنید تا ببینید که او در سال ۱۳۲۳-۱۳۲۴ که جوان بیست سالهای بوده است چهگونه به فکر حفظ و گردآوری «امضا»های رجال سیاسی و فرهنگی عصر بوده است و خود میگوید: «دوره سوم مجله آینده از مهر ۱۳۲۳ تا اسفند ۱۳۲۴» انتشار یافت و چون طومار آن بسته شد من امضاهای ادبا و رجال معروف وقت را، از ورقههای اشتراک و رسید مجله، جدا ساختم و در دفتری به سلیقه عهد جوانی چسبانیدم و بعدها آن را به فرزندم آرش سپردم. چون شناخت امضای رجال، برای بازشناسی اوراق و اسناد مملکتی مفید است، تصویر آن دفترچه با افزودن فهرستی الفبایی از نامها در دفتر تاریخ به چاپ رسانیده میشود.» شما با نظر در آن اوراق امضای رجالی از نوع دکتر منوچهر اقبال، الول ساتن، ملکالشعرای بهار، ذبیح بهروز، پورداوود، پیشهوری، علی اصغر حکمت، حسینعلی راشد، ادیبالسلطنه سمیعی، دکتر سید علی شایگان، بزرگ علوی، هانری کربن، سید احمد کسروی، دکتر محمد مصدق و حدود یکصد و پنجاه رجل سیاسی و فرهنگی دیگر را میتوانید ببینید.
افشار در تکمیل منابع پژوهشهای ایرانشناسی در کتابخانه شخصی خود بسیار کوشا بود. تا همین اواخر، هرگاه میشنید یا در جایی میخواند که کتابی به یکی از زبانهای فرهنگی، درباره ایران و یا یکی از مسائل تاریخ و فرهنگ ایران، انتشار یافته است، از فرزندانش در آمریکا میخواست که نسخهای از آن کتاب برای کتابخانه شخصیاش فراهم کنند؛ به هر قیمتی که باشد. در بسیاری موارد قیمتها، به پول ایران به راستی کمرشکن بود اما او از این بابت هیچ اخم به ابروی خود نمیآورد و دست از طلب بر نمیداشت. به علت شهرت و اعتباری که در عرصه پژوهشهای ایرانی در جهان به دست آورده بود، بیشترینه پژوهشگران عرصه ایرانشناسی، خود نسخهای از آثار خود را برای او میفرستادند و او نیز آثار خویش و گاه آثار دیگران را برای ایشان روانه میکرد.
افشار این کتابخانه گرانبها و بیمانند را در سالهای اخیر، سالها و سالها قبل از بیماریاش، سخاوتمندانه به «بنیاد دائرهالمعارف بزرگ اسلامی» بخشید که در آنجا با عنوان کتابخانه و مرکز اسناد ایرج افشار نگهداری میشود و مراجعه به آن برای همه ارباب تحقیق و استادان و دانشجویان آزاد است.
افشار، این نظام «آرشیو آفرینی» را نه تنها در کتابخانه شخصی خود سامان داده است که در هر کجا مسئولیتی پذیرفته است، کوشیده است که در این راه بنیادی نهاده شود؛ گرچه پس از او و رفتن او از آنجا، دیگران به ادامه کار او دلبستگی نشان نداده باشند.
آنچه در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران وجود دارد و نشانههای «انضباط آرشیوی» است همه و همه یادگار اوست. آرشیو عکسهای تاریخی رجال و اماکن و جمعیتها، اسناد و مکاتبات و فرمانها و مجسمههای بزرگان فرهنگ ایران زمین در عصر ما.
به یاد دارم که او برای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، مهمترین نشریات ایرانشناسی و اسلامشناسی جهان را مشترک شده بود و دورههای این گونه نشریات در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به طور منظم موجود بود. بعد از فروپاشی نظام پیشین و رفتن افشار، به تعبیر بیهقی، «کار از پرگار افتاد» و آنها که به جای او آمدند، خواستند در بیتالمال «صرفهجویی» کنند؛ حقاشتراک بسیار ناچیز این مجلات را به نفع مستضعفین «صرفهجویی» کردند و نپرداختند. در نتیجه، استمرار و تکامل آن «آرشیو» عظیم فرهنگی منقطع شد. حالا اگر روزی بخواهند جبران این خسارات را بکنند، چندین برابر آن وجوه را باید بپردازند تا عکس یا زیراکس یا میکروفیلم آن مجلات را به دست آورند ـ اگر این کار امکانپذیر باشد. این قدر میدانم که دریافت نسخههای اصل آن مجلات امروز دیگر امری است محال. از قدیم نیاکان ما گفتهاند که «خود کرده را تدبیر نیست». در همان هنگام قطعهای به شوخی و جدی منظوم کردم که نشر تمامی آن در این مقال روا نیست ولی دو بیت پایانی آن این چنین بود:
حکمت مشرقـیست ایـن گفتـــار از «پکن» بشنو این سخن نه ز «رُم»:
هـر که در میخ صرفهجویی کـرد میکنــد نعـــل اسب خــود را گُــم
البته قافیه بیت اول را درست به یاد نمیآورم.
جای دیگری، همین روزها، مقالهای درباره «دفتر تلفن» ویژه سفرهای او ـ که نموداری است از انضباط آرشیوی او ـ نوشتهام؛ در این جا به هیچ روی قصد تکرار آن مطلب را ندارم. همین قدر میگویم که آن دفتر تلفن ـ که خود کتابی بزرگ است ـ نموداری است از توزیع نام و نشان تمام فضلای معاصر ایران بر روی نقشه جغرافیایی ایران. از روی آن کتابچه، شما میتوانید ارباب فرهنگ و معارف ایران را در تمام شهرها و حتی در کوچک ترین روستاهای کشور بشناسید و آدرس و تلفن ایشان را به دست آورید و در مواردی حوزه کار و تخصص ایشان را نیز بدانید. آنجاست که حوزه پهناور و دوستداران و شیفتگان ایرج افشار را میتوان از نزدیک آزمود و دید و نیز یک نمونه از «انضباط آرشیوی» او را.