نقش ویرانگر ملی – مذهبی ها در گذشته و نقش سازنده آنان در آینده ایران

مهدی مظفری

هفتاد سال از تاسیس حزب توده می گذرد. یکی از تبعات بسیار مهم تاسیس این حزب که کمتر مورد بررسی قرار گرفته، به وجود آمدن جریانی است که امروز به نام ملی – مذهبی معروف است. پیدایش جریان ملی – مذهبی واکنش مستقیم گروهی از اسلامگرایان شهرنشین بود در برابر نفوذ چشمگیر حزب توده در بین جوانان و به ویژه دانشجویان. این اسلامگرایان هم از روحانیون سنتی متمایز بودند و هم از اسلامگرایان افراطی.

اینکه روحانیون سنتی با حزبی که بر اساس مادیگری و مارکسیسم – لنینسم بنا شده مخالف باشند، امری طبیعی بود. اما از روحانیون سنتی کار چندانی بر نمی آمد زیرا نفوذ آنان گذشته از مراکز روستایی، به بازاریان و طبقات سنتی غالباً فرودست شهری محدود بود و از نفوذ چندانی در بین جوانان و دانشگاهیان و معلمان و کارمندان برخوردار نبودند. اسلامگرایان افراطی پیرامون آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی که یک روحانی غیر حوزوی بود گرد آمده بودند. این گروه مرکب از برخی طلبه های تندرو مثل روح الله خمینی و بخش قلیلی از جوانان بازاری. فدائیان اسلام به رهبری [مجتبی میر لوحی، معروف به] نواب صفوی بازوی کارآ و مسلح این گروه بود. برای اینان، حزب توده مساله درجه اول نبود. اینان تحت تاثیر افکار حسن البنا موسس اخوان المسلمین در مصر، در پی ایجاد حکومت اسلامی بودند و لاغیر. اینست که بین اسلامگرایان افراطی و حزب توده حتی تا چند سال پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، اصطکاک چندانی روی نداد. بعکس، همگان شاهد همکاری عملی حزب توده و این گروه بودند. چه در ضدیت با دولت دکتر محمد مصدق و چه در انقلاب اسلامی که تا چند سال پس از انقلاب نیز ادامه داشت.

در این میان، نقش اسلامگرایان معتدل، یعنی همین ملی – مذهبی ها و نواندیشان مذهبی در سال های پس از شهریور ۱۳۲۰ حائز توجه و دقت خاص است. این گروه مرکب بود از برخی اساتید دانشگاه، معلمان، مهندسان، پزشکان، کارمندان و بخش قابل توجهی از بازاریان و دانشجویان دانشگاه و دانشسرای عالی. به مقتضای شغلی، این گروه رو در روی حزب توده قرار داشت. زیرا حوزه نفوذ و عملیاتی و عضوگیری هر دو تا اندازه زیادی یکسان بود. مهندس مهدی بارزگان در مدافعات خود در دادگاه تجدید نظر ویژه دادستانی ارتش (خرداد ۱۳۴۳) به تفصیل از کارشکنی ها و اعتصابات دانشجویان توده ای دانشکده فنی به ویژه دانشجویان افسری صحبت می کند و روی نقش مخرب اولین فرمانده مسئول دانشجویان افسری تکیه می کند. آن فرمانده، سروان خسرو روزبه آن زمان بود.

برای مقابله با حزب توده، ملی – مذهبی ها تحت هدایت مهدی بازرگان و یدالله سحابی یک مبارزه تبلیغاتی همه جانبه را آغاز کردند. انتشار مجله وزین ” گنج شایگان” یکی از اولین اقدامات بود. به همین روال، انجمن های اسلامی دانشجویان، مهندسان، پزشکان و معلمان تشکیل شد. به گفته مهندس بازرگان، انجمن اسلامی دانشجویان در سال ۱۳۲۱ یعنی یک سال پس از تاسیس حزب توده تاسیس شده است. بازرگان می گوید: این انجمن ” در سال ۱۳۲۱ و بدون اینکه آقایان [محمود] طالقانی و دکتر [یدالله] سحابی و بنده از آن اطلاعی داشته باشیم در دانشکده پزشکی به دنیا آمد” (مدافعات، ص ۲۶) و می افزاید ” به دنیا آمدن آن جنبه دفاعی و عکس العمل مبارزه ای داشت. در دانشگاه تهران دو دسته به کار افتاده و در میان جوانان ما سخت تبلیغ میکردند: توده ای ها و بهائی ها. مخصوصاً برای دانشجویان غریبِ شهرستانها، عرصه را خیلی تنگ می کردند “(همانجا) .

مرام انجمن عبارت بود از:

۱- اصلاح جامعه بر طبق دستورات اسلام،

۲- کوشش در ایجاد دوستی و اتحاد بین افراد مسلمان مخصوصاً جوانان روشنفکر،

۳- انتشار حقایق اسلامی به وسیله ایجاد موسسات تبلیغاتی و نشر مطبوعات،

۴- مبارزه با خرافات (همانجا).

مهندس بازرگان که ریئس دانشکده فنی شده بود، از مقام خود بهره گرفت و اولین نمازخانه را در همان دانشکده راه انداخت و همواره این کار را از افتخارات خود بر می شمرد. بعدها محمد رضا شاه روی دست بازرگان زد و مسجد بزرگ دانشگاه را ساخت سپس خمینی روی دست هر دو بلند شد و تمام دانشگاه را مسجد کرد.

در اینجا لازم است به جایگاه مهم ملی – مذهبی ها در مشهد اشاره کرد. در آنجا برای مقابله با حزب توده، مرحوم محمد تقی شریعتی به همراه برخی از افراد بخش خصوصی مثل آقای طاهر احمدزاده و بازاریان، معلمان و کارمندان، ” کانون نشر حقایق اسلامی” را پایه گذاشت. این کانون را می توان بزرگترین سنگر ملی – مذهبی ها، نه تنها در مشهد بلکه در سراسر ایران به حساب آورد.

این روال ادامه داشت تا آغاز نهضت ملی شدن نفت. پس از روی کارآمدن دولت مصدق، تمامی ملی – مذهبی ها به طرفداری از مصدق برخاستند. نکته جالب اینکه مرحوم محمد تقی شریعتی کاندیدای نمایندگی مجلس هفدهم شد. رقیب او یک روحانی بود: شیخ محمود حلبی، بنیانگذاربعدی [انجمن] حجتیه. انتخابات مشهد ملغی شد.

در زمان مصدق، بازرگان برای مدت کوتاهی به معاونت وزارت فرهنگ منصوب می شود. سپس واقعه ای رخ می دهد که شخصیت بازرگان بعنوان یک فرد صد در صد متدین و مومن و حتی خرافی رو می نماید. همان شخصیتی که بعدها موجب بزرگترین و خطیرترین اشتباهات بازرگان می شود. دکتر مصدق، بازرگان را برای ریاست هیات مدیره موقت شرکت ملی نفت و ماموریت خلع ید از شرکت سابق نفت بر می گزیند. فکر می کنید در آن شرایط بحرانی، بازرگان در برابر این گزنیش چه واکنشی نشان می دهد؟ از زبان خود او بشنوید : ” قبولی خود را مشروط و موکول به استخاره از قرآن کردم ” ( مدافعات، ص ۴۴). سر آدمی دود می کشد! چگونه شخصیتی آزاده، ایران دوست و آزادیخواه، پیشنهاد رهبر ملی ایران را موکول به استخاره می کند.

رضاشاه، بازرگان و امثال او را با مالیات قند و شکر(پول نفت که نبود) به اروپا می فرستد و به قول خود بازرگان در مراسم خداحافظی به آنان می گوید: ” یقیناً تعجب می کنید ما شما را به کشوری می فرستیم [فرانسه] که رژیم آن با ما فرق دارد. آزادی و جمهوری است. ولی وطن پرست هستند. شما هم وطن پرستی و علوم و فنون به ایران سوغات خواهید آورد ” (مدافعات، ص ۱۰).

در بازگشت به وطن، بازرگان استاد دانشگاه می شود، رئیس دانشکده می شود، معاون وزیر می شود و حالا نخست وزیری به بزرگی مصدق به او یک ماموریت ملی و میهنی پیشنهاد می کند که برود و از منافع مردم ایران در برابر استعمار انگلیس پاسداری کند و او به استخاره متوسل می شود! فرض کنیم استخاره بد می آمد، بازرگان چه می کرد؟ اینجاست که بازرگان اعتقادات دینی را که در اینجا خرافه مطلق است با امر حکومتی و منافع ملی به هم می آمیزد و متاسفانه این راه را ادامه می دهد و با دست خود، کشور و ملت را عملاً به اسارت اسلامگرایان افراطی در می آورد.

با کودتای ۲۸ مرداد، دولت ملی مصدق سقوط می کند. یکی از دلایل سقوط مصدق آن بود که وی آگاهانه و با عزم راسخ اجازه نداد آیت الله کاشانی در امور دولت دخالت کند. مصدق، سفارش نامه های متعدد و گاه روزمره کاشانی را به دور انداخت. او معتقد بود که منشاً حاکمیت، ملت است و روحانیون نباید از ورای ملت در امور حکومتی دخالت کنند. مصدق، ملی بود . نه ملی – مذهبی. او به تمام معنا، لیبرال، دموکرات و سکولار بود. مسلمان بود اما اسلام در برنامه و رفتار حکومتی او جایی نداشت. در سرتاسر زندگی سیاسی مصدق، جائی پیدا نمی شود که او خواسته باشد احکام اسلامی را اجرا کند. این بود که مصدق در بحرانی ترین دوران ها، عملاً تن به سقوط داد اما زیر عبای کاشانی نرفت.

بعداز ۲۸ مرداد، نهضت مقاومت ملی تشکیل شد. ملی – مذهبی ها مصدقی باقی ماندند. پیرامون یاران مصدق گرد آمدند و با پشتیبانی شخصیت هایی مثل آیت الله سید رضا زنجانی که روحانی منتفذ اما غیر حوزوی بود مبارزه را آغاز کردند. یازده استاد دانشگاه منجمله مهندس بازرگان طی بیانیه ای به قرارداد کنسرسیوم اعتراض کردند و از دانشگاه اخراج شدند. به یاد آن یازده نفر، مهندس بازرگان شرکت مقاطعه کاری ” یاد ” را تاسیس کرد. در تمام این سالها ، مصدق به عنوان مظهر و رهبر مبازرات آزادیخواهی ملت ایران همچنان باقی ماند. حبس ها و اخراج ها و محرومیت ها به اراده ملیون تزلزلی وارد نیاورد و راه مصدق ادامه پیدا کرد.

جبهه ملی که نهضت مقاومت برآمده از آن بود، با تمام ضعف ها و کاستی ها ، یکی از شاهکارهای سیاسی دوران معاصر ایران بود. هنوز هم پس از گذشت سی و سه سال از انقلاب اسلامی و به رغم تجربه های متراکم، ایرانیان موفق نشده اند، جبهه ای معادل جبهه ملی ایجاد کنند. جبهه ملی همانگونه که از نام آن بر می آید، جبهه ای بود ملی مبتنی بر نیروی ایرانی برای ایرانی. همه نیروهای ایرانی یعنی غیر وابسته به خارج در آن جمع بودند. لیبرال، سوسیالیست، محافظه کار، سوسیال دموکرات، اساتید دانشگاه، روحانیون، بازاریان، کارمندان، وکلای دادگستری، کارگران، معلمان، دانشجویان، روزنگاران، همه و همه. این جبهه نمی توانست چیز دیگری باشد جز سکولار و دموکرات.

در دوران نهضت مقاومت، افراد و گروههایی که پس از انقلاب اسلامی، عنوان ملی – مذهبی بر خود نهادند و من چاره ای ندارم جز اطلاق این عنوان به دوران قبل از انقلاب. اینان نیز عملاً سکولار بودند و از اسلامگرایان افراطی فاصله گرفتند. جز کسانی مثل آیت الله سید محمود طالقانی که با رهبران فدائیان اسلام رابطه داشتند. آنهم شاید از روی انساندوستی و پناه دادن به نواب صفوی و همراهانش که تحت تعقیب رژیم شاه بودند. دلیل سکولار بودن عملی آنان اینکه اینان به جای رفتن به سوی یک رهبر مذهبی کلان مثل آیت الله کاشانی به طرف یک رهبر ملی و سکولار یعنی مصدق روی آوردند. من خود شاهد عینی این موضع گیری بودم. پس از ۲۸ مرداد شبی در کانون نشر حقایق اسلامی، مرحوم محمد تقی شریعتی طبق مرسوم سخنرانی می کرد. سخنرانی وی به میانه رسیده بود که ناگهان در باز شد و آیت الله کاشانی همراه چند تن سر زده وارد مجلس شدند. وقتی شخصیتی به شهرت آیت الله کاشانی وارد مجلس می شود، مرسوم است که سخنران مکث کند و او و حاضران بلند شوند و به احترام آن شخصیت، صلوات بفرستند. من که در فاصله کوتاهی با سخنران بودم، دیدم که مرحوم شریعتی که انتظار ورود چنین میهمانی را نداشت و در چهره اش نارضایتی کاملاً آشکار بود، در سکوت محض و بسیار سرد حاضران، بدون ذکر کلمه ای سری بسوی کاشانی به علامت خوش آمد تکان داد و به سخنرانی ادامه داد. روشن بود که چنین برخوردی چه معنایی داشت. از نظر کاشانی، این کار یک توهین بود. مضافاً اینکه او که از کودتا غنیمتی بدست نیاورده بود، بر آن بود که با این سفرها نفوذ از دست رفته خود را بازیابد. آن شب ، شریعتی آب پاکی روی دست کاشانی ریخت و به او فهماند که به آدرس اشتباهی آمده. ” کانون، خانه مصدق است “. این هم یک واقعیت تاریخی است که روابط شریعتی ها (پدر و پسر) هیچگاه با آخوندها خوب نبود. در آن زمان، آیت الله العظمی سید هادی میلانی یکی از پر نفوذ ترین مقامات روحانی بود که در مشهد سکونت داشت و به آیت الله “غیر دستگاهی” معروف بود و از این جهت مورد احترام ملیون. با اینهمه روابط محمد تقی شریعتی و میلانی هیچگاه نه گرم بود و نه صمیمانه. بیشتر یکدیگر را می پائیدند تا روابط دوستی و همکاری با هم داشته باشند. انتقادات، نیشخندها و ریشخندهای مرحوم علی شریعتی به ” اصحاب تزویر” و ” شیعه صفوی” و واکنش های خصمانه شیخ مرتضی مطهری به او که شهره عام است و بی نیاز از تفصیل.

آیت الله خمینی هم هیچ یک از شریعتی ها را بر نتافت و فقط از سر زبان از در گذشت علی شریعتی اظهار تاسف کرد. خمینی باهوش تر از آن بود که خطر را احساس نکند و نداند که شریعتی ها با اسلام آخوندی سرسازگاری ندارند. این امر در مورد مهدی بازرگان و یدالله سحابی کمتر صادق است. برداشت اینان از اسلام کمتر واقع گرا و بیشتر اوتوپیائی است. شاید به این خاطر که آشنائی و پیوند آخوندی نداشتند و به اصطلاح صابون آخوندها به جامه شان نخورده بود. دراینجا برای رفع هر گونه سؤ تفاهم، باید بگویم که من نه‌ تنها با آرا و نظرا ت علی‌ شریعتی‌ موافق نیستم بلکه مخالف آنها هستم. قصد من در این نوشته نشان دادن روند اسلامی کردن جوانان است و نه‌ بحث در ماهیت نظرات شریعتی‌.

به هرحال ، در دوران نهضت مقاومت، به موازات ادامه راه مصدق، اسلامی شدن دانشگاه ادامه پیدا کرد. منظور، دانشگاه تهران است. چون در آن زمان، دانشگاه های دیگر نوپا بودند و فارغ از ایفای نقش سیاسی چشمگیری. جلسات ماهانه انجمن های اسلامی گوناگون مرتب تشکیل می شد. علاوه بر این، رفتن شب جمعه به مسجد هدایت به امامت آقای طالقانی رسم ثابت شد. اعیاد مذهبی نیز بهانه ای بود برای گردهم آئی های گسترده که بعضی مواقع به برخورد یا ممانعت نیروهای انتظامی می انجامید. برنامه تازه ای هم درست شد و آن افتتاح باب مراوده بین دانشجویان دانشگاه و حوزه قم بود که طی آن، هر چند بار، دانشجویان به قم می رفتند و با طلاب جوان و به اصطلاح آن روز “روشن ” ملاقات می کردند. در واقع این اقدام، اولین قدم بود بسوی ” وحدت حوزه و دانشگاه ” که پس از انقلاب اسلامی به ایجاد گروه موسوم به ” تحکیم وحدت حوزه و دانشگاه ” انجامید که در حال حاضر شاید از روی مصلحت دیگر قید ” حوزه و دانشگاه ” را ذکر نمی کنند.

مجله ” مکتب مبارز” از طرف اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان در اروپا و آمریکا بطور وسیع چاپ و منتشر می شد. بیشتر مقالات بدون نام نویسنده است ولی به اسامی اشخاصی نظیر سید محمد حسینی بهشتی و نیز محمد مجتهد شبستری (از هامبورگ) بر می خوریم. عنوان یکی از مقالات آقای شبستری جلب توجه می کند: ” اصالت و ارزش فقه اسلامی” و می نویسد: ” قوانین فقه اسلامی در طول قرن های گذشته، تمام احتیاجات جوامع اسلامی را برآورده با روح عدالت و انصاف و مصالح اجتماعی هماهنگی تمام داشته است ” (مکتب مبارز، شماره ۶، تابستان ۱۳۴۸).

در همین زمان، بازرگان و سحابی (یدالله) به فکر تاسیس مدارس اسلامی و فنی در خارج از دانشگاه

افتادند که مدارسی نظیر مدرسه “علوی” معروف و “رفاه” و چند مدرسه دیگر ساخته شد که نقش آنها

در انقلاب و پس از انقلاب بر کسی پوشیده نیست. در واقع به جای آنکه این دو استاد مبرز دانشگاه،

دانشگاه را تقویت کنند و آن را مثل همه جای دنیا از حوزه های دینی دور نگه دارند و به استقلال

فکری، علمی و پژوهشی آن همت گمارند، رفتند و در برابر دانشگاه خودشان، رقیبان دینی درست

کردند. اینان با نیت خیر، این کار را می کردند. ولی چه نیت خیری؟ دانشگاه درست شده بود تا علم را

از حوزه های دینی که خود را به نیرنگ ” حوزه های علمیه ” می نامند رها کند. همین کاری که در

اروپا و آمریکا انجام شده بود مثل سوربون و آکسفورد و کمبریج و هاروارد که از مدارس دینی به

دانشگاه غیردینی تبدیل شدند. حالا این دو تحصیلکرده اروپا بر آن شدند که نه تنها دانشگاه تازه تاسیس

شده را دینی کنند بلکه در برابر آن رقبیان دینی هم بتراشند. شوربختانه، این گمان هست که بازرگان و

سحابی نه نه‌ درک چندان درستی ‌از روند مدرن غرب داشتند و نه حتی فهم

درستی از علت تاسیس دانشگاه. آرمانشان این بود که دانشگاه فارغ التحصیلان مومن و

خداپرست با صلاحیت های کاربردی تحویل دهد.

منظور از اشاره مختصر به این وقایع روشن ساختن روندی است که به تدریج به موازات خط ملی و مصدقی ترسیم می شود. و آن خط موسم به ملی – مذهبی است. همانطور که در پیش اشاره شد، تا آن زمان، گفتمان ملی – مذهبی جزئی از گفتمان ملی بود. گفتمانی پراکنده و غیر منظم. بازرگان بر آن شد به این گفتمان پراکنده نظم دهد و آن را به عنوان یک گفتمان مستقل و جدای از گفتمان ملی ارائه دهد. تاسیس نهضت آزادی ایران تجلی سازمان یافته گفتمان ملی – مذهبی است.

تشکیل جمعیت نهضت آزادی ایران

نهضت آزادی روز ۲۱ اردیبهشت ۱۳۴۰ در منزل مرحوم صادق فیروز آبادی اعلام موجودیت کرد. من آنجا حضور داشتم و جالب اینکه ده ماه پیش از آن در همان خانه آقای نزیه تجدید فعالیت جبهه ملی را اعلام کرده بود. این فاصله زمانی نسبتاً کوتاه بین این دو واقعه، سئوال برانگیز بود که با تجدید فعالیت جبهه ملی، چه ضرورتی داشت که نهضت آزادی تاسیس شود. بازرگان در سخنرانی خود بر اسلامی بودن حزب جدید تاکید کرد. قدر مسلم آنکه تاسیس ” نهضت آزادی” نقطه عطف تاریخی بسیار پراهمیتی است. شاید اهمیت آن حتی از اهمیت تاسیس حزب توده بیشتر باشد. حزب توده با آن همه کادرها، تشکیلات، تبلیغات و حمایت مالی و سیاسی شوروی و اقمار آن موفق نشد تغییر تاریخی بنیادی در ایران بوجود آورد. نه به قدرت رسید و نه توانست انقلاب کند. در انقلاب شرکت کرد، اما این انقلاب ، اسلامی بود و نه کمونیست. بطور روشنتر، انقلاب اسلامی می توانست بدون حضور حزب توده تحقق پیدا کند. اما بعید به نطر می رسد که این انقلاب می توانست بدون نهضت آزادی و گروههای پیرامون آن به وقوع پیوندد. این نظریه بر واقعیات تاریخی استوار است. دیدیم که جبهه ملی یک ساختار سکولار و دموکرات بود. مسلمانان معتقد و حتی روحانیون در آن حضور داشتند اما اعتقادات مذهبی و مسلکی شرط اساس همکاری نبود. بازرگان در برابر این جبهه ملی – ملی، یک جبهه ملی اسلامی به نام نهضت آزادی درست کرد. آهسته، آهسته، زهر دین به سپهر سیاسی دموکرات و سکولار ایران نفوذ پیدا کرد.

نهضت آزادی واژگان سیاسی را وارونه کرد. ” ملی – دموکرات ” را به ” اسلامی – ملی ” تغییر داد. در کتاب با ارزش خود، بازرگان زبان به شکایت می گشاید و می نویسد: ‘هدف اتخاذ ی دولت موقت ” خدمت به ایران از طریق اسلام” و به دستور اسلام بود در حالیکه آقای خمینی برای انقلاب و برای رسالت خود ” خدمت به اسلام از طریق ایران” را اختیار کرده بودند ‘ ( انقلاب ایران در دو حرکت، ص ۱۱۱). اما چه کسی ” مسلمانی ” را بر ایرانی مقدم داشت؟ پاسخ را در مرامنامه نهضت آزادی ببینید : ما ” ۱- مسلمانیم….ورود ما به سیاست و فعالیت اجتماعی من باب وظیفه ملی و فریضه دینی بوده و دین را از سیاست جدا نمی دانیم…..۲ – ایرانی هستیم ولی نمی گوئیم که هنر نزد ایرانیان است و بس…” در مرامنامه آمده که نهضت آزادی ” مصدقی ” است. آیا مصدق، دین و سیاست را یکی می دانست؟ مصدق با تمام قوا کوشید تا امر حکومتی را از امر مذهبی کاملاً جدا نگه دارد و بازرگان این دو را در هم ادغام کرد. چه کسی ” به نام سعادت ملت ایران ” را که سر لوحه طرح قانونی به ابتکار جبهه ملی برای ملی کردن صنایع نفت بود، در اعلامیه ها و بیانیه های خود به ” بسمه تعالی ” تبدیل کرد و ” الله ” را جای ” ملت ” نشاند؟

بازرگان انگیزه اصلی تاسیس نهضت آزادی را به روشنی بیان می کند و می گوید: ” نهضت آزادی ایران، به عنوان اولین حزب سیاسی که بنا به وظیفه دینی و با ایدئولوژی منطبق و ماخوذ از اسلام …. در سال ۱۳۴۰ تاسیس گردید “( انقلاب ایران در دو حرکت، ص ۱۹). کِی و کجا مصدق از ایدئولوژی اسلامی سخن گفته بود؟ شاید برخی بگویند اگر چنین است چرا مصدق تاسیس نهضت آزادی را به بازرگان شادباش گفت. اول اینکه مصدق در آن زمان که در حصر خانگی به سر می برد به هر کس که به او نامه می نوشت، حتی اشخاص عادی و گمنام پاسخی می داد، چه رسد به شخص مبرزی مثل بازرگان. دوم اینکه محتوای هر دو نامه جالب است. بازرگان در نامه خود (۲۱ اردیبهشت ۱۳۴۰) کوچکترین اشاره ای به اسلام و احکام شریعت و ایدئولوژی اسلامی نمی کند. او از ” احیای آزادی و تامین استقلال کشور عزیز”، ” ادامه راه پیشوای محبوب [ مصدق]” و ” از سرمایه شرف و غیرت و همت مردم آزاده ایران ” یاد می کند و نیز به ” توکل به عنایات خداوندی” بسنده می کند. مصدق در پاسخ (۲۵ اردیبهشت ۱۳۴۰) با اظهار خوشوقتی می نویسد : ” تردید ندارم که این جمعیت…. موفق به خدمات بزرگی به ملت و به مملکت خواهد شد”. دو واژه ” ملت و مملکت ” حائز اهمیت است. همین و بس.

شاید برای تاریخ نویسان آینده این نکته جالب باشد که در تاسیس نهضت آزادی، شریعتی ها

(پدر و پسر) هیچیک نقشی نداشتند. علی شریعتی در پاریس بود و محمد تقی شریعتی در مشهد. اینان

حتی مورد مشورت هم قرار نگرفتند. از این رو، این تصور همگانی که بازرگان – سحابی و شریعتی

ها را معادل یکدیگر فرض می کند باید مورد تجدید نظر قرار گیرد. مضافاً اینکه سالها بعد بازرگان

همراه [آیت الله مرتضی] مطهری بیانیه ی مشترکی در نقد علی شریعتی نگاشت.

به هر تقدیر، دو سال پس از تاسیس نهضت آزادی، شورش ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ روی داد. این شورش عمدتاً دینی بود و تحت رهبری خمینی و یاران او. شورش ها و انقلاب ها معلول عامل واحدی نیستند. اما نمی توان انکار کرد که سالهای سال اسلامی کردن دانشگاه ها، تاسیس مدارس اسلامی، ” همکاری و نزدیک شدن مسلمانان روشنفکر با روحانیت و حوزه ها، در زمینه های فکری و اجتماعی و مبارزاتی” ( انقلاب در دو حرکت، ص ۱۸) و به ویژه تاسیس یک حزب اسلامی، همه اینها نقش موثری در واقعه پانزده خرداد داشتند.

اهمیت این واقعه آن است که گفتمان دموکرات و سکولار که راه مصدق و برنامه جبهه ملی بود کاملاً به حاشیه رانده شد. نهضت آزادی زمینه این کار را فراهم کرده بود. مصدق که همچنان رهبر نمادین نهضت ملی مانده بود جای خود را به روح الله خمینی داد. گفتمان دینی بر گفتمان ملی غلبه کرد. بازرگان که در نامه خود، مصدق را “پیشوا ” خطاب کرده بود عملاً به سوی امام خمینی رفت. از نواب صفوی، رهبر فدائیان اسلام به عنوان “شهید ” یاد کرد (همانجا، ص ۲۲).

باز در اینجا این نکته شایسته یادآوری است که در ۱۵خرداد هم شریعتی ها (پدر و پسر) نقشی نداشتند. از نقش محمد تقی شریعتی اطلاع مستقیم ندارم اما از جانب علی شریعتی مطمئنم. آن مرحوم در پاریس بود و سردبیر “ایران آزاد” ارگان جبهه ملی اروپا. من او را در تنظیم روزنامه کمک می کردم و خود نیز مقاله می نوشتم. پانزده خرداد که شد، کار ما هم طبیعتاً افزون شد. انبوهی از اعلامیه های روحانیون و بازاریان و دیگر گروه ها می رسید که می بایست تنظیم و منتشر شود. حتی در آن روزها هم شوخ طبعی شریعتی دست نخورده باقی مانده بود و از طعنه به آخوندها باز نمی ایستاد.

پس از ۱۵ خرداد، بازرگان و یارانش به زندان افتادند و به حبس های طولانی محکوم شدند. در برابر دادگاه نظامی، بازرگان دلیرانه دفاع کرد. افسوس که جهت تاریخ تا اندازه زیادی بدست خود او تغییر کرده بود. این بار، او می بایست از یک حزب اسلامی دفاع کند و نه از نهضت ملی ایران. در این نوشته، اینجا و آنجا، از شریعتی ها یاد شد. فعلآ فرصت بحث تفضیلی در مورد اینان نیست. اما در رابطه با موضوع کلی این نوشته، می توانم بگویم که شریعتی ها در هیچ زمان با حکومت آخوندی موافق نبودند. به گمان من، علی شریعتی در باز گشت به ایران، وارد جوی شد که شدیداً رادیکالیزه شده بود. از یک سو چپ های غیر توده ای، از سوی دیگر مجاهدین خلق که هر دو گروه به مبارزه مسلحانه روی آورده بودند. گروه های طرفدار خمینی نیز فعال شده بودند. هواداران جبهه ملی هم به حاشیه رانده شده بودند. این عوامل بر رادیکالیزه شدن گفتمان شریعتی تاثیر بسیار گذاشت. در آن شرایط او هم به اسلام شناسی و جهاد و شهادت و امت و امامت روی آورد. اینگونه مطالب و موضوعات در گفته ها و نوشته های شریعتی قبل از بازگشت او به ایران دیده نمی شد.

بسیاری شریعتی را مسئول و قهرمان خیلی چیز ها می دانند. آنچه مسلم است آن است که شریعتی نقش بزرگی در ” اسلامی” کردن جوانان نداشت. نیازی هم نبود. زیرا طی سالهای سال و بعضاً در غبیت شریعتی از ایران، این جوانان دانشگاهی و دبیرستانی را بازرگان و یارانش، اسلامی کرده بودند. مجاهدین خلق هم که از بطن نهضت آزادی سر در آورده بود. شریعتی که در پاریس بود، حتی از تشکیل مجاهدین خلق اطلاعی نداشت. چه رسد به آنکه مبتکر ایجاد چنین گروه مسلحی باشد. آنچه شریعتی با حرارت و مهارت شگفت انگیزی انجام داد، ” انقلابی” کردن انبوه جوانان ” اسلامی شده” بود. به عبارت دیگر، تبدیل گفتمان “اسلامی” به پراتیک “انقلابی”. که این کار بالنفسه، چه از دیدگاه مثبت و چه از دیدگاه منفی، کاری بس بزرگ بود.

به هرحال زهر دینی نه تنها به مجاهدین خلق سرایت کرد بلکه به برخی از سران جبهه ملی هم رسید. کریم سنجابی، تسلیم نامه سه ماده ای (۱۴ آبان ۱۳۵۷) را دو دستی تسلیم خمینی کرد. در واقع، او با این کار، قباله نهضت ملی ایران را نزد خمینی به رهن گذاشت و این شاپور بختیار بود که سند شرف مصدق را از گرو در آورد و جان بر سر این کار نهاد که این بماند برای بعدها.

هرچه به ماه ها و روزهای تحقق انقلاب نزدیک می شدیم، آیت الله خمینی قویتر و نیروهای سکولار و دموکرات ضعیف تر می شدند. نکته جالب آنکه بر خلاف گفته ها و نوشته های برخی از مباشران پیشین خمینی که خود را فریب خورده “امام” می دانند، خمینی نظر و هدف نهایی خود را همواره آشکارا بیان می کرد. در اعلامیه پنجم مرداد ۱۳۵۷ در زمانی که هنوز در نجف اقامت داشت بیان کرد: “نهضت مقدس اخیر ایران که ابتدا شکوفائیش از ۱۵ خرداد ۴۲ بود صد در صد اسلامی است و تنها به دست توانای روحانیت و با پشتیبانی ملت مسلمان و بزرگ ایران پی ریزی شد و به رهبری روحانیت بی اتکا به جبهه ای یا شخصی یا جمعیتی اداره شده و می شود و نهضت ۱۵ ساله چون اسلامی است بی دخالت دیگران در امر رهبری که از آن روحانیت است ادامه دارد و خواهد داشت…..”. این بیانیه آنقدر صریح و روشن است که واقعاً نیازی به توضیح ندارد. خمینی ماهرانه نام و نشانی طردشدگان را دقیقاً مشخص می کند. منظور از “جبهه” ، جبهه ملی است، منظور از “شخص” مصدق است و منظور “جمعیت”، نهضت آزادی است. روشن تر از این چه می خواهید؟ خمینی به زبان ساده می گوید: دنبال رهبری نباشید، رهبری با ما و فقط با ماست. نهضت آزادی خارج از کشور که در آن زمان بر عهده آقای ابراهیم یزدی بود طی نامه ای به خمینی خواهان رفع ابهام و توضیح بیشتر شده بود. کمتر از یک ماه پاسخ خمینی می رسد، این پاسخ نیز یکی از شاهکارهای سیاسی خمینی است. بازرگان آنرا نقل می کند که از جمله چنین بود: ” امروز باید افراد محترم نهضت آزادی ایران در داخل و خارج و جمیع جناح های اسلامی ایدهم الله تعالی بدون از دست دادن فرصت دست در دست یکدیگر نهاده و در این امر حیاتی که بر چیده شدن رژیم پهلوی است، مبارزه و بدون مناقشات ملت را به سوی هدف نهائی که ایجاد حکومت اسلامی است هدایت نمایند….” (انقلاب ایران در دو حرکت ص ۱۱۷-۱۱۶). فهم بیان خمینی نیازی به ذکاوت خارق العاده ای ندارد. صریحاً می گوید دست در دست هم بگذارید و به روی کارآمدن حکومت اسلامی به رهبری روحانیت که قبلاً ذکر کرده بود، کمک کنید. به رغم این تذکارهای آشکار و روشن، همان ابراهیم یزدی خود را به نجف رساند و خمینی را در سیزدهم مهر ۵۷ یعنی دو ماه پس از بیانیه خمینی و یک ماه پس از دریافت پاسخ او، به پاریس برد. یکی دیگر از شواهدی که نشان می دهد بازرگان آگاهانه راه خود را از مصدق جدا کرده و به راه خمینی در آمده، سرباز زدن او از امضای نامه معروف سه امضائی (کریم سنجابی، شاپور بختیار و داریوش فروهر) به شاه است. در آن نامه شدید اللحن اینان از شاه خواسته بودند به اصول مشروطیت تمکین مطلق کند و به قانون اساسی گردن نهد (به تاریخ ۲۲ خرداد ۱۳۵۶). امضا نکردن بازرگان، گواه آشکاری است که او دیگر خود را متعهد به قانون اساسی مشروطه که به هرحال تا آن زمان پایه و خواسته نهضت ملی بود پایبند نمی دید و در پی ایجاد حکومت اسلامی بوده است. بنابراین هیچ تردیدی باقی نمی ماند که بازرگان و یزدی با علم و اختیار، خود را در اختیار خمینی قرار دادند و شروط خمینی را عملاً پذیرفتند. شرح بقیه حوادث بر همگان روشن است و نیازی به تکرار آن نیست. در اینجا فقط به ذکر دو نکته بسنده می کنم. یکی انتصاب بازرگان بعنوان ریئس هیات پنج نفری، جهت اداره صنایع نفت در زمان اعتصابات بود که بازرگان از آن بعنوان “فرمان” (مورخ هشتم آبان ۵۷) یاد می کند. دیگری باز “فرمان” نخست وزیری دولت موقت بازرگان است به تاریخ پانزدهم بهمن ۵۷. این فرمان ها ما را به یاد پیشنهاد مصدق به بازرگان به عنوان ریئس هیات مدیره خلع ید می اندازد که قبلاً به آن اشاره شد. دیدیم که بازرگان قبول پیشنهاد را موکول به استخاره کرد. اما چه شد که بازرگان “فرمان” های خمینی را روی چشم گذاشت و استخاره را بکلی فراموش کرد! نخست وزیری بازرگان، پیروزی کاشانی بر مصدق بود. پیروزی حکومت اسلامی بر راه سکولار و دموکرات مصدق. در واقع، نهضت آزادی کمر ملیون را شکست و استبداد دینی را جا انداخت.

حال با توجه به این تجربیات، چه آینده ای برای ملی – مذهبی ها متصور است و چه نقشی می توان برای آنان در آینده سازی ایران آرزو داشت؟ به اختصار می توان گفت که گروه های گوناگون ملی – مذهبی، چه از نظر کمی و چه از لحاظ کیفی، گروه های مهمی هستند. اینان از مهندسان، پزشکان، نویسندگان، دانشجویان، وکلای دادگستری، معلمان اعم از زن و مرد تشکیل شده و بخشی از ظبقات متوسط شهری را نمایندگی می کنند. در میان اینان، افراد شریف و با کفایت و متوجه به منافع ملی ایران بسیار است. منتهی در حال حاضر این نیروها پراکنده اند و انسجام و استحکام کافی ندارند. رهبری نیز وجود ندارد. به اصلاح طلب و روشنفکر دینی و سوسیال – دموکرات و جز اینها تقسیم شده اند. رژیم ولایت فقیه از همین موضوع استفاده کرده و آنان را مورد شدیدترین فشارها قرار داده است. حبس میکند. در زندان می میراند (هدی صابر) در تشییع جنازه پدر، می کُشاند (هاله سحابی) و اینان مقاومت می کنند. علت اصلی این سردرگمی نداشتن یک راه و برنامه مشخص است. مسلم آنکه در این مرحله از تاریخ و نیز در آینده ایران، چند زبانه سخن گفتن، یک پا در حکومت علی و دیگری در دموکراسی، یکی ملی و دیگری مذهبی، اینگونه ناروشنی ها نه در گذشته و نه در آینده کارساز نبوده و نخواهد بود. “قرآن پژوهی” که برخی ملی- مذهبی ها پیشه خود ساخته اند، کوچکترین اثر مثبتی بر آزادی و خوشبختی ملت ایران نخواهد گذاشت. تنها راه ، بازگشت به دوران نهضت ملی یعنی راه مصدق است.

ملی – مذهبی ها به جای بازگشت به مصدق، مصدق را ملی – مذهبی کرده اند و عکس او را بعنوان نماد یک شخصیت ملی – مذهبی در صفحات تبلیغاتی خود نصب کرده اند. این کار نه تنها تحریف تاریخ و دستبرد شخصیتی است. اصولاً به بیراهه رفتن است. مصدق به هیچ روی مبرا از خطا و اشتباه نبود. منظور محور اصلی راه و مشی سیاسی کلان اوست که راهگشای آینده ایران است

دیدیم که دخالت دادن اعتقادات مذهبی و مسلکی در امر حکومت حتی اگر عامل آن از شریف ترین افراد مملکت باشد، به نتایج ویرانگری می انجامد.

راه آینده برگشت به “ملت” است و نه به “مذهب”. حذف پسوند “مذهبی” از “ملی” است و بازگشت به راه نهضت ملی.

سوم فوریه ۲۰۱۲

mehdi@ps.au.dk