میترا فخیم
«ترویج گسترده و جهانی آزادی اینترنت ساده‌انگارانه و عوامفریبانه است». این توهم که اینترنت به خودی خود به انقلابات منجر می‌شود، چشمان دولت‌های غربی و سازمان‌های غیر دولتی را کور کرده است. «آن‌ها نمی‌بینند که دولت‌های مستبد هم از همین اینترنت برای تعقیب مخالفان سیاسی و خفه کردن صدای آن‌ها استفاده می‌کنند». دولت ایران در سال ۲۰۰۹ معترضان را از طریق فیس بوک، یوتیوب و تویتر ردیابی و دستگیر کرد.
«اوگنی مورزوف»(۱) در کتاب بحث برانگیز «توهم شبکه، سویه ی تاریک آزادی اینترنت» تلاش دارد نشان دهد که آزادی دستیابی به اینترنت به گسترش آزادی بیان و دمکراسی نمی‌انجامد بلکه اینترنت در کشورهای تحت سرکوب، کار دولت‌های اقتدارگرا را در ردیابی مخالفان تسهیل کرده است. «مورزوف» در جلسه‌ای که هفته گذشته توسط موسسه (Free Press Unlimited (۲ در آمستردام برگزار شد در این زمینه با «خیرت لوفینک»(۳) استاد رسانه‌ها در دانشگاه به بحث نشست.
هموار کننده یا سد راه دمکراسی
«مورزوف» در باره انگیزه نوشتن کتاب می‌گوید من همیشه نسبت به این مساله کنجکاو بودم که چگونه تکنولوژی می‌تواند جوامع توتالیتری مانند بلاروس را تغییر دهد. با این ایده‌آل کار در یک ان‌جی‌او را آغاز کردم و در نهایت تعجب متوجه شدم که دیکتاتوری‌ها به این راحتی از هم نمی‌پاشند بلکه برخی از آن‌ها با استفاده از تکنولوژی مدرن حتی سرکوبگرتر می‌شوند. آن زمان کارم را در ان‌جی‌او رها کردم و به تحقیق در این مورد پرداختم که اینترنت چگونه می‌تواند روند دمکراتیزاسیون را سد کند. او دولت‌ها و سیاستگذاران غربی و بویژه آمریکا را متهم می‌کند که در زمینه تاثیر آزادی اینترنت بر روند دمکراتیزاسیون ساده انگار و عوامفریبند.
به گفته «مورزوف» سیاست گذاران در ایالات متحده فکر می‌کنند جایی که سایر وسایل کارایی خود را از دست داده‌اند، رسانه‌های جدید می‌توانند به ترویج دمکراسی بپردازند. «سایبر اتوپیست»ها معتقدند که اگر مردم به اینترنت دسترسی داشته باشند و از امکانات تکنیکی کافی برخوردار باشند، دمکراسی خود به خود متحقق می‌شود. آن‌ها فکر می‌کنند هر فرد چینی یا ایرانی به صرف این که یک «آی پاد» دارد، دوستدار دمکراسی لیبرال است. خطای بزرگ این نحوه تفکر این است که استفاده عملی از تکنولوژی را با عزم برای تغییر اشتباه می‌گیرد.
انتقاد دیگر او به «سایبر اتوپیست»ها، ارزیابی آنان از نسلی است که نسل اینترنت نامیده می‌شود. آن‌ها اغلب در این مورد صحبت می‌کنند که این نسل در اینترنت فعال است و اینترنت آن‌ها را به خیابان‌ها می‌کشاند. اما کمتر در این مورد می‌شنویم که آن‌ها در اینترنت دنبال چه می‌گردند. از خوشگذرانی اینترنتی نمی‌گویند. آن‌ها دراتاق‌هایشان نشسته‌اند و فیلم پورنو نگاه می‌کنند. او می‌گوید اینترنت در زندگی اجتماعی نقش بازی می‌کند و به جوانان قدرت می‌دهد اما به تعهد نمی‌انجامد.
«مورزوف» می‌گوید تبلیغات شرکت‌های غربی در باره تاثیر اینترنت در گسترش دمکراسی در وجه عمده جنبه اقتصادی دارد. از یک سو اینترنت وسیله اعجازگر گسترش دمکراسی و بازکردن فضای سیاسی کشورهای استبدادی قلمداد می‌شود و از سوی دیگر شرکت‌های غربی نرم‌افزار سانسور اینترنت را در اختیار دولت‌های سرکوبگر قرار می‌دهند.
ایران: «انقلاب تویتری ۲۰۰۹»
«مورزوف» در کتاب «توهم شبکه، سویه‌ی تاریک آزادی اینترنت» توجه ویژه‌ای به اعتراضات پساانتخاباتی سال ۲۰۰۹ در ایران و سرکوب این اعتراضات نشان داده است. جنبش اعتراضی جوانان ایرانی نخستین جنبشی بود که از رسانه‌های اجتماعی به شکل گسترده استفاده کرد. در غرب از این جنبش به عنوان «انقلاب تویتری» یاد شد. فصل اول کتاب با عنوان «دکترین گوگل»، بازتاب این رویداد در رسانه‌های غربی را بررسی می‌کند. نویسنده اظهار نظرهای سیاستمداران و رسانه‌های آمریکا در مورد «انقلاب تویتری» ایران را ساده لوحانه می‌خواند. چند تا از این اظهار نظرها که بلافاصله پس از مخابره اخبار اعتراضات بیان شده به این شرحند:
وال استریت ژورنال: این (انقلاب) بدون استفاده از تویتر امکان نداشت.
نیویورک تایمز: نزاع جدی قرن بیست و یکم…در یک سو شلیک گلوله اوباش دولتی…در سوی دیگر تظاهرکنندگان جوانی که «تویت» شلیک می‌کنند.
رسانه رویدادهای انسانی: تویتر در ایران کاری را انجام داد که نه سازمان ملل و نه اتحادیه اروپا قادر به انجام آن نبودند.
«مورزوف» می افزاید که این شادمانی زمان زیادی طول نکشید. دولت ایران با استفاده از اطلاعاتی که از طریق اینترنت از تظاهرکنندگان بدست آورده بود، از جمله صفحات فیس بوکی، تویتر و یوتیوب به دستگیری آنان پرداخت. او به انتشار عکس تظاهر کنندگان بر روی سایت رجا نیوز نیز اشاره می‌کند که رژیم برای گردآوری اطلاعات درباره آنان بر روی اینترنت قرار داد.(۴)
اینترنت در خدمت دولت های توتالیتر
اینترنت برای رژیم های اقتدارگرا ایده‌آل است. در سال‌های اخیر کار این نهادها به برکت وجود اینترنت راحت تر شده است. آن‌ها به راحتی می‌توانند اطلاعات جمع‌آوری کنند. در گذشته هفته‌ها یا شاید ماه‌ها طول می‌کشید که سرویس‌های امنیتی شبکه فعالان ایرانی را شناسایی کنند اما حالا این کار بسیار ساده است. کافی است به صفحات فیس‌بوکی آن‌ها نگاه کنند. «کا‌‌گ‌ب» قبلا مخالفان دولت را برای دستیابی به اطلاعات شکنجه می‌کرد اما حالا این اطلاعات همه آن‌لاین قابل دسترسی هستند.
دولت‌های اقتدارگرا از فضای سایبری برای پروپاگاندا استفاده می‌کنند. چین، ایران و روسیه نمونه‌های بارز هستند. «مورزوف» معتقد است مقابله این دولت ها با مخالفانشان در فضای مجازی به فیلتر کردن سایت‌ها و وبلاگ‌ها منحصر نیست. آن‌ها شیوه‌های پیچیده‌تری را به کار می‌گیرند. برخی اوقات به جای فیلتر کردن سایت‌ها تلاش می‌کنند با انتشار اخبار دستکاری شده و گذاشتن کامنت پای بحث‌های مهم سیاسی جهت بحث را عوض کنند. او در این زمینه به جای اینترنت از کلمه Spinternet به معنای دستکاری اخبار و اطلاعات استفاده می‌کند. می‌گوید دولت‌ها با پرداخت پول وبلاگ‌نویسان را به خدمت می‌گیرند تا با گذاشتن کامنت پای بحث‌های مهم سیاسی مواضع آنان را تبلیغ کنند. همچنین به اطلاعاتی اشاره می‌کند که مخالفان و استفاده‌کنندگان از رسانه‌های اجتماعی بطور داوطلبانه در اختیار دولت‌ها قرار می‌دهند.
یکی دیگر از شیوه‌هایی که به اعتقاد او توسط حکومت‌های توتالیتر علیه مخالفان در فضای مجازی به کار می‌رود برپایی «دیالوگ اقتدارگرا» است. دولت‌ها با براه انداختن فروم‌ها و پلاتفرم‌های بحث مخالفان را تشویق می‌کنند بصورت آن‌لاین در مورد مسائل اظهار نظر کنند و این مبادله اطلاعات، وبلاگ‌ها و ویکی‌ها منبع غنی برای دولت‌ها و سرویس‌های امنیتی هستند.
منتقدان: نگاه «مورزوف» بدبینانه و یک بعدی است
کتاب «مورزوف» به بحث‌ها و انتقاداتی دامن زد. این کتاب اوائل سال جاری و پیش از جنبش‌های اعتراضی در کشورهای عربی منتشر شد. «خیرت لوفینک» طی مناظره در آمستردام گفت دقیقا همین بهار عربی نادرستی نظرات «مورزوف» را نشان می‌دهد. او همچنین این نقطه نظر که همه چیز در اینترنت توسط سیاست خارجی آمریکا و سایر دولت‌های غربی تعیین می شود را غیر واقع بینانه دانست و مورد انتقاد قرار داد.
برخی دیگر از منتقدان مشکلی را که او مطرح می‌کند به رسمیت می‌شناسند اما معتقدند که «مورزوف» اغراق می‌کند. آن‌ها می‌گویند او در حالی «سایبر اتوپیسم» را به تمسخر می‌گیرد که مدافعان رسانه‌های اجتماعی دیگر مانند گذشته با خوشبینی یک بعدی به مساله نمی‌نگرند. اما منتقدان دیگری از جمله «کلی شیرکی»، که کتاب‌هایی در باره قابلیت اینترنت برای سازماندهی نوشته، پس از انتشار کتاب «مورزوف» اذعان کرد که می‌باید توجه بیشتری به امکان سوء استفاده رژیم‌های استبدادی از اینترنت نشان می‌داد.
پانوشت ها
۱- Evgeny Morozov سال ۱۹۸۴در جنوب بلاروس متولد شد. او درسازمان غیر دولتی «گذار آن لاین» فعال بود که برای روزنامه نگاران اروپای شرقی و آسیای مرکزی دوره‌های روزنامه‌نگاری آن‌لاین برگزار می‌کرد. او بلاگر، متخصص اینترنت و نویسنده و روزنامه نگار و استاد مهمان در دانشگاه استانفورد است.
۲- Free Press Unlimited موسسه هلندی حمایت از روزنامه نگاران و متخصصان منفرد رسانه‌ای است. این موسسه در مناطقی که رسانه‌های مستقل وجود ندارند به ابتکارات رسانه‌ای روزنامه‌نگاران برای اطلاع رسانی حرفه‌ای و مستقل یاری می‌رساند.
۳- Geert Lovink استاد و محقق رسانه‌های جدید در دانشگاه آمستردام، استاد تئوری رسانه‌ها در مرکز اروپایی مطالعات تکمیلی و مدرس رسانه‌های تعاملی در مدرسه عالی آمستردام است. وی همچنین مدیر و بنیانگذار موسسه «فرهنگ شبکه سازی» است.
۴- The Net Delusion: The Dark Side of Internet Freedom، فصل اول «دکترین گوگل»
*این نوشته نخستین بار ۲۷ ژوئن ۲۰۱۱ در سایت شهرزاد نیوز منتشر شده است.
