محمد حسین یحیایی
منطقه خاورمیانه در گذر از سنت به مدرنیته روز های پرتنش و پر حوادثی را از سر می گذراند، در بخشی از آن سنت با بهره گیری از ساختار کهن، باور های ارتجاعی و استبداد در مقابل تحولات اجتماعی، نوگرایی و تغییر مقاومت می کند و مانع از مشارکت توده های مردمی در تعیین سرنوشت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خود می شود و در بخشی دیگر مجبور به کرنش شده به طولانی تر شدن پروسه تغییر و یا انحراف آن از مسیر اصلی تلاش می ورزد. از این رو در برخی از کشور های منطقه ترور های کور، خشونت های خونین و استبداد های خشن با نام های مختلف ادامه دارد. منطقه خاورمیانه خواستگاه ادیان مختلف و تمدن های بشری در تاریخ بوده، همواره از اعتبار و اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. وجود منابع سرشار انرژی در منطقه که دنیای امروز نیازمند آن است به اهمیت منطقه در اقتصاد و سیاست جهان افزوده است.
ترکیه و ایران دو کشور بزرگ، مهم و تاثیرگذار در منطقه اند، آن دو سال های طولانی در رقابت با یکدیگر دوران پر فراز و نشیبی را از سر گذرانده، هر دو با احتیاط، تردید و گاهی هم با شک به هم نگریسته، از دخالت در امور داخلی یکدیگر پرهیز کرده اند. از سال ۱۶۳۹ میلادی مرز مشترک بین دو کشور تعیین و تا امروز تغییر نکرده است. با پایان جنگ دوم جهانی و گسترش نفوذ ایالات متحده آمریکا در منطقه، جمهوری لائیک ترکیه که میراث دار امپراتوری عثمانی بود به پیمان ناتو پیوست و همزمان با ایران و پاکستان و دو دولت ناظر( بریتانیا و آمریکا ) پیمان سنتو را تشکیل داد. این پیمان تا انقلاب بهمن ۱۳۵۷ برقرار بود و با خروج ایران از آن از هم گسست.
با انقلاب ایران که همزمان با کودتای نظامی در ترکیه بود روابط دو کشور محدود شد و در دوران جنگ ترکیه به صدور کالا به دو کشور ایران و عراق ادامه داد. در این سال ها موقعیت اقتصادی ترکیه به سرعت بهبود یافت و به دوران گذار خود به سوی سرمایه داری و انباشت سرعت بخشید. با پایان جنگ و دوران سازندگی رابطه سیاسی تهران و آنکارا گسترش یافت و رفسنجانی از ترکیه دیدن کرد. دیدار های دیگری بین سیاستمداران ایران و ترکیه در مجامع جهانی که برخی از آن ها در استانبول برگزار می شد، صورت گرفت. ولی همواره تردید و گاهی هم بدبینی و رقابت بین دو کشور ادامه یافت. در سال ۱۹۹۶ بزرگترین قرارداد گازی بین دو کشور به امضاء رسید. ایران متعهد شد به مدت ۲۵ سال، سالانه ۱۰ میلیارد مکعب گاز به ترکیه صادر کند. ترکیه در دو نوبت یکی به عدم صدور گاز در فصل سرما و گرانی گاز به دیوان داوری بین المللی شکایت کرد و درخواست غرامت نمود و این پروسه همچنان ادامه دارد.
با آغاز تحریم های شورای امنیت سازمان ملل و گسترش آن از سوی ایالات متحده آمریکا، اتحادیه اروپا و برخی دیگر از کشور های پیشرفته، موقعیت ترکیه در دور زدن تحریم ها، با دریافت میلیارد ها دلار رشوه و سود برجسته شد و با تحریم بانک مرکزی ایران و پیشگیری از نقل و انتقال پول به اهمیت آن افزوده شد. هزاران تن طلا از سوی واسطه گران سود جو در دو کشور با پرداخت رشوه های کلان خریداری و به ایران انتقال یافت. در ۱۷ دسامبر ۲۰۱۳ که بخشی از رشوه های پرداختی از سوی شخصی بنام رضا صراف به مقامات و وزرای دولت اردوغان افشاء شد، این افشاگری به زلزله سیاسی در ترکیه انجامید. مقامات ایران که مسئول بخش مهمی از این حادثه رشوه دهی از کسیه مردم مظلوم و فقیر کشور بودند، آن را با سکوت و بی خبری از سر گذراندند. در ترکیه چند وزیر و برخی از مقامات دیگر مجبور به کناره گیری شدند و هنوز پس لرزه های آن ادامه دارد. در این میان رخداد های سوریه و عراق هم رابطه بین ایران و ترکیه را به شدت تیره کرد و گاهی به مشاجره لفظی بین مقامات انجامید. جمهوری اسلامی ایران از رژیم بشار اسد با همه توان نظامی، مالی و لجستیکی حمایت می کند و به دولت شیعه عراق مشاوره می دهد و در مقابل دولت اردوغان از عملکرد مالکی در عراق ناخشنود و با حمایت از مخالفین اسد خواهان سقوط آن است، هرچند تغییرات اندکی در رفتار اردوغان در رابطه با سوریه در چند ماه گذشته مشاهده می شود ولی همچنان از مخالفین اسد حمایت می کند.
حسن روحانی که با چالش های مهم اقتصادی و اجتماعی در درون کشور روبرو است و حتا آینده رژیم را تهدید می کند، با رویکرد جدیدی سکان دیپلوماسی کشور را در دست گرفت. برای پایان دادن به تحریم های اقتصادی مذاکره با ۵ به اضافه یک را در مسیری پیش برد که آنان خواستار آن بودند. در نهایت عباس عراقچی عضو ارشد تیم مذاکره کننده خود را برای مذاکرات مستقیم با آمریکا به ژنو سویس فرستاد تا زمینه روابط در آینده فراهم شود. همزمان خود هم با یک هیئت بزرگ ( ۹۰ نفره ) متشکل از چندین وزیر، معاون وزیر، نماینده اتاق بازرگانی و بخش حصوصی و رئیس بانک مرکزی به دعوت عبداله گل وارد ترکیه شد. روحانی بر خلاف پروتکل، که سران کشور ها در دیدار از آنکارا، به آرامگاه آتاتورک می روند و دسته گلی نثار آن می کنند، از انجام آن سرباز زد زیرا رژیم جمهوری اسلامی آتاتورک را سمبل لائیسیته در منطقه می داند و با اندیشه های آتاتورک دشمنی دیرینه دارد.
روحانی و هیئت همراه مورد استقبال جودت ییلماز وزیر توسعه دولت اردوغان، ملیح گوکچک شهردار آنکارا و علی رضا بیگدلی سفیر ایران در آنکارا قرار گرفت و دیدار با عبداله گل در کاخ چانکایا آغاز شد. هدف از این سفر، اجرای سند ، ۲۴ مین اجلاس کمسیون همکاری های اقتصادی بین دو کشور و گسترش حجم تجاری بین آن دو تا ۳۰ میلیارد دلار تا سال۲۰۱۵ اعلام شده و به بیرون انتقال یافته است، همراه با آن گفتگوهایی هم در پشت درهای بسته صورت گرفته که از محتوای آن خبری در دست نیست. آنچه مسلم است مذاکرات امنیتی بین دو کشور همواره وجود داشته است.
جمهوری اسلامی به ترکیه گاز، نفت ( که از حجم آن تا اندازه ای کاسته شده ) و مقدار اندکی کالا های صنعتی و محصولات پتروشیمی صادر و از ترکیه محصولات صنعتی، خانگی و مصرفی وارد می کند. تراز تجاری هم همواره به سود ایران بسته می شود. ایران از ترکیه می خواهد که محصولات کشاورزی آن شامل امتیاز ویژه گمرکی قرار گیرد و ترکیه هم از ایران می خواهد که همان امتیاز شامل محصولات صنعتی ترکیه شود. در اولین روز دیدار روحانی از ترکیه، ۱۰ سند همکاری بین مقامات به امضاء رسید که شامل گردشگری، حمل و نقل، شهرک های صنعتی و بازار های مرزی، فعالیت های فرهنگی، علمی، سینمایی، ورزشی… و در نهایت امنیتی و مبارزه با تروریسم است. روحانی و هیئت همراه با اتاق بازرگانی ترکیه مذاکرات خود را پیش خواهد برد، و از بخش خصوصی ترکیه می خواهد که در صنعت توریسم و هتل سازی در ایران سرمایه گذاری کنند، و همچنین با صاحبان شرکت های ایرانی در ترکیه که هر روز بر تعداد آنها افزوده می شوند گفتگو خواهد کرد. روحانی در گفتگو با رسانه ها سخن از ترانزیت کالا از دریای سیاه تا دریای عمان را مطرح کرد. ولی آنچه مسلم است تردید های جدی وجود دارد که این اسناد همکاری بین دو کشور اجرایی شود. زیرا از این قبیل سند همکاری در سال های پیش هم از سوی شورای عالی و راهبردی دو کشور به امضاء رسیده و یا مطرح شده ولی از اجرا باز مانده است.
نزدیکی دو کشور مهم منطقه به یکدیگر، مورد حمایت اروپا و آمریکا است، انتقال گاز ترکمنستان و جمهوری آذربایجان از مسیر ایران و ترکیه به اروپا، مقرون به صرفه برای اروپا خواهد بود، بعد از رخداد های اخیر در اوکراین بر اهمیت این مسیر افزوده شد، زیرا اروپا خواهان منابع دیگری از انرژی است که از وابستگی به فدراسیون روسیه کاسته شود. همزمان دو کشور ایران و ترکیه با بحران های شدیدی در درون روبرو هستند، موج بیکاری در هر دو کشور با جمعیت جوان و تحصیل کرده رو به افزایش است. آنها برای برون رفت از بحران نیازمند گسترش همکاری های اقتصادی اند. هر چند ترکیه در مسیر دمکراسی قدم های بزرگی برداشته و در مقایسه با ایران از جایگاه بهتر و مطلوب تری برخوردار است ولی تا رسیدن به دمکراسی مردمی مسیر طولانی در پیش دارد. هر دو کشور نیازمند تغییرات بنیادی و ساختاری اند. زیرا ساختار های کهنه و اندیشه های ارتجاعی در دو کشور، جان سختی از خود نشان می دهند. به نظر می رسد، این مسیر پر فراز و نشیب را نه دولت ها با مذاکرات پیش خواهند برد و نه صاحبان صنایع با همکاری و سرمایه گذاری در کشور های همدیگر، مسیر دمکراسی در دو کشور از همکاری توده های مردم، نهاد های مردمی، سندیکاهای کارگری و صنفی خواهد گذشت. در دو سوی مرز این دو کشور میلیون ها انسان هم زبان و هم تبار شامل ترک ها و کرد ها زندگی می کنند. آنان نیازمند تبادل فکری و عملی اند که بتوانند مسیر دمکراسی و مبارزه با ارتجاع را در منطقه هموار سازند. کارگران، زحمتکشان و فعالین اجتماعی ترکیه تجربه فراوانی در سازماندهی دارند، در صورت همکاری نهاد های مدنی بویژه سندیکا های کارگری، کانون وکلا و فعالین حقوق بشری در ایران می توانند از این تجربه استفاده کنند و زمینه نهادینه شدن دمکراسی و آزادی در منطقه و کشور را گسترش دهند…
محمد حسین یحیایی
