در دامنه جنوبی رشته کوه توچال جلگه‌ای پهناور هست که از دیرباز مسکون و معمور بوده است؛ آبادی‌های بزرگ و قدیمی این پهنه ری باستان است که از چند قرن گذشته عظمتش را به‌تدریج از دست داده و تهران وارث شهرت و اعتبار آن شده است. تاریخ مسکون شده این جلگه تا زمان مهاجرت اقوام آریایی پیش می‌رود.
پیدا شدن سفال‌های ساده و الوان و ظروف قدیمی در ری و نواحی آن قدمت آبادی‌های آنجا را ثابت می‌کند. حدود سال ۱۳۱۳ خورشیدی در حفاری علمی‌ای که در جنوب کوه چشمه علی در شمال بقعه ابن بابویه در پهنه شهر ری انجام شد ظروف سفالین نقش دار و سفال‌های منقش و بسیار جالب از حدود ۶هزار تا ۴هزارسال قبل کشف و معلوم شد که در آن پهنه مردمی متمدن می‌زیسته‌اند و این آثار به آنها تعلق دارد. ری که اکنون آثار بازمانده آن در ۶کیلومتری جنوب‌شرقی تهران به چشم می‌خورد از نظر قدمت با نینوا و بابل هم عهد بوده و جز بغداد و نیشابور، شهری با آن قابل رقابت نبود. شهری که باید آن را بحق مادر تهران دانست.
در «برهان قاطع» آمده است: «ری به فتح اول و سکون ثانی، نام شهری است در عراق (عراق عجم) و نام شاهزاده‌ای هم بوده است. گویند او را برادری بود که راز نام داشت. هر دو به اتفاق شهری بنا کردند. در تسمیه آن با هم نزاع کردند تا به نام خود هر کنند. بزرگان آن زمان برای دفع نزاع شهر را به نام ری و اهل شهر را به نام راز گذاشتند و اکنون اهل شهر را رازی و شهر را ری می‌گویند.»…بسیاری از مورخان، بنای نخستین این شهر را به شیث بن آدم و گروهی به شاهان اساطیری باستان از جمله به هوشنگ پیشدادی فرزند کیومرث و بعضی نیز به «روی» یا «رازی» فرزندان نوح نسبت داده‌اند.قدیمی‌ترین آثار مکشوفه در ری متعلق به هزاره ششم است که آثار این دوره از چشمه علی در شمال ری توسط اریک اشمیت در سال‌های ۱۹۳۶-۱۹۳۴ از این تپه به دست آمده و مربوط به دوران نوسنگی است.علاوه بر آن در بیشتر محوطه‌های باستانی دشت ری از جمله در تپه ارگ و باروی ری، یافته‌های سفالینه‌های خاکستری صیقل یافته و ظریف مربوط به دوره آهن و اواخر هزاره اول است که نشانگر اهمیت این منطقه از نقطه نظر روشن شدن ارتباط با شرق و غرب و تعیین چگونگی یا تاثیر وجود مردمان تازه وارد به فلات مرکزی است.
با حمله مغول، ری تخریب شد و به تدریج کاخ‌ها و خانه‌های زیبای این شهر به خاکریزها و تپه‌های کوچک مسطح تبدیل شد و با گذشت ۶۰۰سال، بخش اعظم پایتخت سلجوقی زیر این تپه‌ها پنهان شد. آنچه امروز از محدوده بافت تاریخی ری برجای مانده است، به ۳بخش تقسیم می‌شود؛ ارگ یا شهر شاهی ری، دیوار اصلی برج و باروی ری یا دیوار دوم و گورستان‌های شهر ری.ارگ در حقیقت ادامه یک بنای دفاعی بنا شده روی قلعه و دژ شمالی رشکان بوده که تاسیسات گوناگونی داشته است. این بنا از سنگ ساخته شده بود و از وضعیت امنیتی- حفاظتی طبیعی کوه نیز بهره می‌برد. اکنون بخش محدودی از باروی جنوبی و شرقی ارگ باقی مانده است و در جنوب‌غربی آن نیز کارخانه گلیسیرین قرار دارد.
باروی اصلی ری از چینه و خشت ساخته شده و دارای برج‌های پشتیبان است وآنرا باید با قدمتی ۷هزار ساله و با نشانه‌های تمدنی درخشان، با شاخص فرهنگی مهمی در منطقه دانست و یادآور شد: ری شهر مهم مذهبی زرتشتیان بوده و یکی از مراکز مهم تربیت مغان و موبدان زرتشتی محسوب می‌شده است. نام این شهر در کتاب‌های مذهبی زرتشتیان، «رغه» ذکر شده و در کتاب‌های تاریخی یکی از شهرهای بزرگ دولت ماد بوده است. از اهمیت این شهر در دوران هخامنشیان است که نام آن در سنگ نبشته بیستون به‌صورت «رگا» در کتیبه‌ای از داریوش هخامنشی به ۳ زبان آمده است. ری در زمان سلوکیان در پی ویرانی در اثر زلزله شدید، دوباره آباد شد. شهرری از زمان‌های بسیار دور از سویی مرکز تجارت و معبر بازرگانان و قافله‌ها و بازار تبادل کالاهای مختلف بوده و از سوی دیگر به سبب آبادی، شهرت، اعتبار و عظمت، نظر جهانداران مختلف را جلب کرد.به همین سبب در چهار طرف آن دروازه‌های آبادی وجود داشت. در دوره اسلامی نیز که شهر جدید احداث شد دروازه‌هایی آهنین تهیه کردند. نام دروازه‌های ری در کتاب‌های «المسالک و الممالک» و «صوره الارض» و «معجم البلدان» آمده است؛ مثل دروازه‌های کوهکین، باطان، در مصلحگاه، دروازه آهنین و… .محله‌های مهم ری عبارتند از: محله‌های باطان، پالانگران، دررشقان، در شهرستان، در عابس، درکنده، مصلحگاه، زامهران کلاهدوزان، مهدی‌آباد، ساری ایلات و فخرآباد.
۰۹ بهمن ۱۳۸۸
منبع : سایت کورش پرست
