الهه امانی
سال گذشته‌ی میلادی (۲۰۲۲) علی‌رغم چالش‌های فراوان، سال پرباری در مبارزات زنان جهان برای برابری جنسیتی بود. زنان و تمام انسان‌هایی که حقوقشان از نابرابری‌ها و خشونت‌های جنسی‌ــ‌جنسیتی پایمان می‌شود، از هیچ کوششی در مبارزه با جنایات جنگی، دیکتاتوری‌های مذهبی و نقش‌آفرینی در انتخابات کشورهای دموکراتیک فروگذار نکردند. سال ۲۰۲۲ بدون تلاش‌های پیگیر زنان بدون‌شک در تحقق برابری جنسیتی و احترام به حقوق انسانی با چالش‌های بیش‌تری مواجه بود.
موج اعتراضی‌ای که با مرگ مهسا امینی در ایران آغاز شد و به سرعت به تمامی استان‌های کشور و سایر نقاط جهان اشاعه پیدا کرد، یکی از موردتوجه‌ترین مبارزات زنان در سطح جهان در سال ۲۰۲۲ را رقم زد. این مبارزات با نقش‌آفرینی زنان جوان در صف مقدم آن به خیزشی انقلابی با شعار فراگیر «زن، زندگی، آزادی» علیه اقتدارگرایی در حوزه‌های خصوصی و عمومی تبدیل شد و بارقه‌های امید برای تحقق آینده‌ای با برابری جنسیتی را در دل بسیاری از زنان و دختران در کشورهای آسیای غربی، آسیای جنوبی و آفریقای شمالی به وجود آورد.
حضور فعال زنان اوکراین در دفاع از کشور خود در کنار حضور زنان و دختران کف خیابان‌های ایران یکی دیگر از خبرسازترین اخبار در سطح جهان بود. چهره‌های زنان جوان در ارتش اوکراین در کنار ایستادگی و فداکاری زنان کشاورز اوکراینی نیز یکی از مبارزات تاریخ‌ساز سال ۲۰۲۲ را رقم زد. شهامت زنان کشاورز با اسکان‌دادن و به‌وجود‌آوردن امنیت غذایی برای سربازان اوکراینی تحسین‌برانگیز بود. این زنان تهیه‌ی محصول را فرصتی برای نقش‌آفرینی خود در دفاع از کشور قلمداد کردند. نادیا ایوانووا (Nadia Ivanova)که یکی از ده هزار کشاور زن در اوکراین است، در گفتگو با نشریه‌ی فورن پالیسی (Foregin Policy) می‌گوید: «ادامه‌ی تولید یک نوع مبارزه است و این‌ها سلاح‌های ما هستند. ما با غذادادن به مردم و سربازان آن‌ها را برای مبارزه تجهیز می‌کنیم.»
از دیگر زنان مبارز در اوکراین اُلکساندرا ماتویچاک (Oleksandra Matviichuk)، برنده‌ی جایزه‌ی صلح نوبل و بنیان‌گذار «مرکز آزادی‌های مدنی»(Center for Civil Liberties) است که قصد دارد جنایات جنگی اوکراین، سوریه، مالی و جورجیا را به دادگاه بین‌المللی لاهه بکشاند و دادخواهی کند. وقتی از این وکیل مدافع حقوق بشری پرسیده شد که چه چیزی او را امیدوار می‌کند، پاسخ داد «مردم عادی». ماتویچاک اظهار داشت که اگرچه چالش‌های این نبرد غیرقابل حل به نظر می‌رسد، اما او از نزدیک می‌بیند که چگونه مردم عادی قدرت تغییر شرایط مصیب‌بار و جنایات جنگی را دارند. اُلکساندرا ماتویچاک گفت: «بسیج مردم عادی می‌تواند تاریخ جهان را سریع‌تر از مداخله‌ی سازمان ملل تغییر دهد.» او یک روز بعد از اعلام اعطای جایزه‌ی صلح نوبل به سازمانی که ریاست آن را بر عهده دارد، از حس هم‌بستگی‌ای که از مبارزه‌ی مشترک برای حقوق بشر به دست می‌آید، می‌گوید: «این داستان آزادی است؛ هیچ مرزی ندارد و ارزش‌های حقوق بشری جهانی است.»
علاوه بر حماسه‌آفرینی زنان در ایران، در برزیل رأی‌دهندگان زن بودند که با حضور گسترده‌ی خود در انتخابات ژائیر بولسونارو (Jair Bolsonaro) را از قدرت پایین کشیدند؛ رئیس جمهوری که با سیاست‌های راست‌گرایانه، تبعیض‌آمیز و ارتجاعی خود ــ‌‌‌هم‌سو با صاحبان قدرت در آمریکا‌ــ کرونا را «یک سرماخوردگی ساده» قلمداد کرد و با بی‌شرمی ابراز تأسف کرد که چرا در دوران دیکتاتوری نظامی در برزیل مخالفان و آنان که شکنجه شدند، کشته نشدند. زنان و نیروهای سیاسی و مدنی با رأی خود از اول ژانویه ۲۰۲۳ با کمپین «او نه!» رئیس جمهور فعلی، لولا داسیلوا (Lula da Silva) را که در خلال سال‌های ۲۰۰۳-۲۰۱۱ نیز در برزیل رهبری کرده بود، بار دیگر به عنوان ریاست جمهوری انتخاب کردند.
در فلسطین نیز چهره‌ی مقاومت در برابر خشونت‌های نظامی در سال گذشته یک چهره‌ی زنانه بود. متعاقب کشته‌شدن شیرین ابوعاقله (Shireen Abu Akleh)، خبرنگار فسلطینی‌ــ‌آمریکایی در ۱۱ ماه مه ۲۰۲۲، لینا ابواکله (Lina Abu Akleh)، برادرزاده‌ی او کمپینی برای پاسخ‌گویی آنان که این خبرنگار برجسته را کشتند، به راه انداخت و مجله‌ی تایمز به دلیل تلاش‌هایش برای پاسخ‌گویی او را به عنوان یکی از رهبران جوان سال ۲۰۲۲ برگزید. شیرین ابوعاقله در حین تهیه‌ی گزارش توسط نیروهای اسرائیلی (IDF) در منطقه‌ی ساحل غربی رود اردن کشته شد. با تحقیقات و پیگیری دولت اسرائیل سرانجام گفتند که «به احتمال زیاد» شیرین ابوعاقله «به طور تصادفی» توسط نیروهای اسرائیلی (IDF) کشته شده است.
در آمریکا خبرسازترین مبارزه در برابر نقض حقوق باروری و سقط جنین توسط دادگاه عالی فدرال در تاریخ ۲۴ ژوئن بود. آمریکا یکی از چهار کشوری است که این حقوق را در خلال بیست‌وپنج سال گذشته از زنان گرفته است. متعاقب غیرقانونی‌کردن سقط جنین پس از گذشت قریب به نیم قرن بسیاری از ایالات قوانینی وضع کردند که حقوق باروری را نقض کرده است؛ به این معنا که پزشکان را مورد حمله قرار دادند و سقط جنین در سیزده ایالت ممنوع شده است.
واقعیت این است که جرم‌انگاری سقط جنین این اقدام را متوقف نمی‌کند. در سراسر جهان تخمین زده می‌شود که از هر چهار بارداری، یک مورد به سقط جنین ختم می‌شود. بر اساس تحقیقات یک مؤسسه‌ی بریتانیایی که داده‌های کشورهای مختلف را از سال ۱۹۹۰-۲۰۱۹ مورد بررسی قرار داده، میزان موارد سقط جنین در کشورهایی که این اقدام در آن‌ها ممنوع است، تقریباً مشابه کشورهایی است که سقط جنین در آن‌جا مجاز شمرده می‌شود. تخمین زده می‌شود که سالانه بیست‌وپنج‌میلیون سقط جنین ناامن و غیربهداشتی در جهان انجام می‌شود که باعث بستری‌شدن حدود هفت‌میلیون زن در سال، به ویژه در کشورهای سه قاره‌ی آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین می‌شود. از این تعداد سه تا سیزده‌درصد جان خود را از دست می‌دهند؛ از این‌رو نقض حق سقط جنین یا تحمیل بارداری اجباری و جرم‌انگاری آن، این اقدام را برای کسانی که به دنبال سقط جنینند، ناامن می‌کند. به همین دلیل زنان از السالوادور تا لهستان برای اعتراض به قوانین سخت‌گیرانه درباره‌ی سقط جنین به خیابان‌ها آمدند. در ژانویه ۲۰۲۲، پس از مرگ یک زن سی‌وهفت‌ساله به دلیل امتناع پزشکان از سقط جنین او در لهستان ــکه یکی از محدودترین قوانین سقط جنین در اروپا را دارد‌ــ اعتراضات گسترده‌ای در این کشور برگزار کردند. مارتا لمپارت (Marta Lempart)، سازمان‌دهنده‌ی این اعتراضات در مصاحبه‌ای اظهار داشت: «ممنوعیت سقط جنین در لهستان باعث مرگ می‌شود. ما به این اعتراضات ادامه می‌دهیم تا هیچ‌کس دیگری نمیرد.»
در آن‌سوی جهان، در ماه مارس ۲۰۲۲ هزاران زن در پایتخت السالوادور علیه ممنوعیت سقط جنین و نرخ بالای زن‌کشی راهپیمایی کردند. این اعتراضات به علت جرم‌انگاری سنگین در این کشور از سال ۱۹۸۸ بود. در این کشور زنان ممکن است برای سقط جنین زندانی شوند و ممنوعیت سقط جنین حتی در مواردی که جان زنی در خطر است یا مورد تجاوز قرار گرفته باشد نیز پابرجاست.
در سال ۲۰۲۲ سقط جنین تا هفته‌ی بیست‌وچهارم بارداری در کلمبیا -که یکی از مترقی‌ترین قوانین سقط جنین در آمریکای لاتین را دارد- قانونی شد و اکوادور نیز سقط جنین را در موارد بارداری ناشی از تجاوز قانونی دانست. لازم به ذکر است که مجموعه‌ی مبارزات زنان در آمریکای لاتین برای حق بر بردن خود اصطلاحاً «موج سبز آمریکای لاتین» نیز خوانده می‌شود.
در هند به‌رسمیت‌شناختن مفهوم تجاوز در روابط زناشویی و حق سقط جنین برای زنان مجرد در این کشور یکی از دستاوردهای مبارزاتی زنان هند در سال ۲۰۲۲ بود. در تاریخ ۲۹ سپتامبر سال گذشته دادگاه عالی هند رأی بر حق سقط جنین به صورت قانونی و امن برای زنان مجرد تا هفته‌ی بیست‌وچهارم بارداری را صادر کرد.
در اسپانیا نیز لایحه‌ای در ماه دسامبر تصویب شد که یکی از دستاوردهای مثبت برای زنان و دختران این کشور محسوب می‌شود. این لایحه به زنانی که عادات ماهیانه‌ی آن‌ها دردناک و برای سلامتی‌شان مشکلاتی ایجاد کرده، مرخصی با پرداخت حقوق در نظر گرفته است. اسپانیا اولین کشور اروپایی و یکی از معدود کشورها در جهان است که این لایحه را ارائه داده است. کشورهای ژاپن، اندونزی و زامبیا نیز قوانین مشابهی دارند.
سال ۲۰۲۲ هم‌چنین سال مقاومت و مبارزه‌ی زنان و دختران علیه طالبان در افغانستان بود. دو دهه دستاوردها در زمینه‌ی مشارکت اقتصادی و تحصیل زنان در مذاکراتی که آمریکا با طالبان داشت و از دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ آغاز شد، معامله شد و بر باد رفت. وعده و وعیدهای طالبان در این مذاکرات تنها دل خام‌خیالان را شعف بخشید. زنان از اکثر مشاغل منع شدند و در تاریخ ۲۴ مارس ۲۰۲۲، تاریخی که وزارت آموزش و پرورش/ معارف برای آغاز سال تحصیلی تعیین کرده بود، هزاران محصل دبیرستانی با شعف به سوی دبیرستان‌ها هجوم آوردند، اما تنها پس از چند ساعت طالبان سیاست خود را تغییر داد و شوک عظیمی به دختران محصل افغانستانی وارد کرد، زیرا دبیرستان‌ها و تحصیلات متوسطه برای آنان تعطیل شد؛ حتی اعتراضات شجاعانه‌ی زنان و دانش‌آموزان افغانستانی با شعار «بازکردن مدارس، عدالت، عدالت» نیز راه به جایی نبرد. سکوت جهان در سال ۲۰۲۲ در مقابل نقض حقوق انسانی زنان و دختران، تحمیل قوانین زن‌ستیزانه و نقض حقوق و آزادی‌ها غیرقابل‌تصور و خشم‌آفرین است.
زنان ترکیه که یکی از پربارترین جنبش‌های زنان منطقه را سازمان داده‌اند، هم‌چنان مبارزات خود و پاسخ‌گودانستن دولت ترکیه درباره‌ی خشونت علیه زنان و زن‌کشی را با اعتراضات خیابانی و اشکال دیگر اعتراض ادامه دادند. ترکیه از کنوانسیون شورای اروپا برای جلوگیری از وقوع خشونت علیه زنان و خشونت خانگی و مبارزه با آن که تحت عنوان کنوانسیون استانبول شناخته می‌شود، از جولای ۲۰۲۱ بیرون آمد. اگرچه این کنوانسیون و تعهد کشورهای اروپایی در استانبول کلید خورد، اما علی‌رغم مبارزات چشم‌گیر زنان ترکیه این کشور از این مجموعه بیرون آمد. در سال ۲۰۲۲ ریم السالم (Reem Alsalem)، گزارش‌گر ویژه درباره‌ی خشونت علیه زنان به این کشور اخطار داد که این گام به عقب در مورد مبارزه با خشونت علیه زنان که یکی از مطالبات جدی زنان ترکیه است، باید در دستور کار قرار گیرد. در سال ۲۰۲۲ (بین ماه‌های ژانویه تا اکتبر این سال)، دویست‌وهفتادوپنج زن در ترکیه فقط به دلیل «زن‌بودن» جان خود را از دست دادند.
سازمان رصد زن‌کشی در اسرائیل (Israel Observatory on Femicide) اعلام کرد که زن‌کشی در سال ۲۰۲۲ در این کشور رشد پنجاه‌درصدی داشته است. زنانی که جان خود را از دست داده‌اند، نیمی در قسمت عرب‌نشین و نیم دیگر در شهرهای دیگر اسرائیل بوده‌اند.
یکی دیگر از مبارزات گسترده‌ی زنان در سال ۲۰۲۲ در حوزه‌ی حفظ و حمایت از محیط زیست بود. واقعیت این است که تغییرات زیست‌محیطی بیش‌ترین بار را بر دوش زنان دارد. سازمان ملل تخمین می‌زند که هشتاددرصد از پناه‌جویان که به دلیل تغییرات زیست‌محیطی مجبور به ترک زادوبوم خود شده‌اند، زنان و کودکانند. زنان کنش‌گر و پژوهش‌گران در حوزه‌ی محیط زیست بر این امر تأکید می‌کنند که رهبری زنان برای مدیریت آسیب‌های زیست‌محیطی و گرمایش جهان نتایج بهتر و پایدارتری خواهد داشت؛ حال آن‌که حضور زنان و فرصت‌ها برای مقامات تصمیم‌گیرنده بسیار کم‌رنگ و محدود است. در کنفرانس سی‌اُپی۲۷ (COP 27) از صدوهفده نفر از سران کشورها، تنها هفت زن حضور داشتند.
به هر روی ما در برهه‌ای از تاریخ در ایران و جهان گذر می‌کنیم که تلاقی بحران‌ها و چالش‌ها آن را شکل داده است. سال ۲۰۲۲، سال انفجار خشم و تلاقی بحران‌هایی بود که چون گدازه‌ی آتشفشان خشم فروخفته برآمد کرد؛ سال تلاقی بحران‌های گوناگون اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، محیط زیستی، امنیت غذایی و سایر چالش‌ها نه‌تنها در ایران، بلکه در بسیاری از کشورهای جهان بود. سالی که زنان و جوانان در صف مقدم مقابله با چنین شرایطی در سطح جهان بودند. این نیروی عظیم و برخاسته از چالش‌های عدیده در برابر اقتدارگرایی بنیادگرایان مذهبی از یک‌سو و از سوی دیگر نیروهای راست، واپس‌گرا و پوپولیست با شهامت و بی‌باکی ایستاده و می‌کوشد تا حق زندگی، برخورداری از آزادی و برابری را حفظ و بازپس گیرد. زنان و جوانان و مبارزه‌ی بی‌باکانه‌ی آنان در برابر جنگ‌افروزان، شکنجه‌گران، دیکتاتورها و سربازهای مهاجم امید به زندگی بهتر و آینده‌ای برابر را زنده نگه داشته و از آن پاسداری می‌کند. شعار «زن، زندگی، آزادی» از آن‌جا به دل نه‌تنها مردم ایران، بلکه زنان و جوانان کشورهای همسایه نشست که در این لحظه‌هایی که از آن گذر می‌کنیم، از افغانستان تا ایران، از آمریکا تا السالوادور، هم‌بستگی برای تداوم امری ضروری است.
زنان ایران و جهان وعده‌ی آزادی و برابری جنسیتی را در آینده‌ای سیصد‌ساله ــکه چنان‌چه با آهنگ رشد کنونی پیش برویم، برابری جنسیتی در این بازه‌ی زمانی تحقق می‌یابد‌ــ نمی‌خواهند. زنان و جوانان اطمینان دارند که امید به زندگی از ناامیدی، جنگ، خشونت و مرگ قوی‌تر است. «او چیز دگر داند، او چیز دگر سازد».
