نویسنده: شیردخت زیارتی، دکتر در اقتصاد آموزشی از دانشگاه سوربن، استاد سابق دانشگاه، مشاور سازمانهای بین المللی ( یونسکو و برنامه توسعه سازمان ملل و مدیر پروژه مطالعاتی بانک جھانی و اتحادیه اروپا ).
– از نظر سیاسی جوانان خواستار دموکراسی یعنی مردم سالاری و توزیع قدرت هستند که اگر در گذشته به دلیل بیسوادی و کم سوادی جمعیت، حکومتها از برقراری دموکراسی طفره میرفتند، امروزه با داشتن ۹۸ درصد مردم باسواد و تعداد زیادی تحصیلکرده دانشگاهی راه رسیدن به دموکراسی هموار شده است.
– در رژیم دموکراتیک، جدائی سه قوه قانونگذاری، قضائیه و اجرائی وجود دارد. استقلال قوه قضائیه از یکطرف و امکان جایگزینی قوه اجرائی و عزل حاکم بدون خونریزی و سرکوب حکومتی و تعویض دولت توسط مجلس از سوی دیگر از خصیصه های دموکراسی است.
– سیاست و اقتصاد بهم مربوط هستند.
در گذشته توانگران مرد قدرت اقتصادی و سیاسی را در دست داشتند و بعد بتدریج ” حکومت همگانی ” شد و زنها نیز حق مشارکت سیاسی یافتند. با ژان ژاک روسو از قرن ۱۸ بتدریج حکومت همگانی در فرانسه و اروپا رایج و قدرت توزیع شد، ولی آنهم امروزه شکننده است.
در دنیا قدرت سیاسی – اقتصادی در دست ثروتمندان و کلان سرمایه دارهاست. این گروه با ” پا درمیانی ” و لابی گری از منافع خود حفاظت می کنند.
– در آمریکا، چین، هند و ایران بخش کوچکی از جمعیت، سرمایه های کلان را بخود اختصاص داده اند و امور سیاسی – اقتصادی جامعه را در دست دارند. ایران در خاورمیانه بیشترین تعداد میلیاردر را دارد. جامعه دو قطبی شده است طبقه متوسط که به زیر خط فقر رفته اند و طبقه پائین که هرگز از فقر رهائی نداشته اند از پول فروش منابع سرشار زیرزمینی ایران که پنجمین کشور دنیا با یک در صد جمعیت دنیا و با ثروتی ۷ درصد جهان است، بهره ای ندارند. نسل آتی هم اگر حکومت عوض نشود، سهمی نخواهند داشت، البته بجز آقازادگان ( فرزندان مسئولین نظامی و حکومتی ) که انگل اجتماع هستند.
– متوسط سن جمعیت در ایران 32 سال است. جمعیت فعال کشور، هیچگاه حکومت سلطنتی را ندیده اند و به آن نمی اندیشند. ولی اینان طعم تلخ استبداد را در حکومت ارتجاعی ولایت فقیهی تا بن دندان احساس کرده اند. در اعتراضات خیابانی بشدت سرکوب شده اند. دوستانشان اعدام و کشته شده اند، خودشان نقص عضو، زندانی و شکنجه شده اند. در اعتراضات اخیر در جنبش انقلابی زن – زندگی – آزادی فریاد آزادی و برابری میزدند. چه نوع حکومتی برای آینده ایران میخواهند؟ بحث بین دو دیدگاه سوسیال دموکراسی و لیبرال دموکراسی شنیده میشود.
– ابتدا مفاهیم را تعریف کنیم.
سوسیال دموکراسی چیست؟ دموکراسی اجتماعی یا مردم سالاری با رعایت “عدالت اجتماعی ” و ایجاد ” دولت رفاه ” است. سوسیال دموکراسی یک ایدئولوژی نیست و نباید آن را با “سوسیالیست دمکراتیک ” یکی پنداشت. نوعی روش عملی بر مبنای مردم سالاری و برابری است که می توان آن را با ” لائیسیته نوین ” یعنی جدائی دین از سیاست تلفیق کرد و با جمهوری لائیک تحقق بخشید .
– سوسیال دموکراسی در یک جمهوری لائیک، برابری همگان را صرفنظر از جنسیت، عقیده، وابستگی اتنیکی، رنگ پوست تضمین نموده و به ایجاد ” دولت رفاه” می پردازد. آموزش رایگان، بهداشت عمومی، مسکن برای همه، امکان استفاده رایگان برای طبقه کم درآمد از وسائل نقلیه عمومی، تأمین بیمه های اجتماعی و بیکاری، بازنشستگی و سلامتی و هم چنین حداقل معاش را برای همگان وظیفه دولت می داند. نوعی سیاست میانه رو که سعی دارد با وضع مالیاتها از تجمع ثروت در دست کلان سرمایه داران جلوگیری کند و از فاصله طبقاتی بکاهد. نمونه آن کشور سوئد در سالهای 1980- 1960 بود و امروزه کشور فرانسه هم خود را سوسیال، واحد ( یکپارچه ) و غیرقابل تجزیه میداند.
– لیبرال دموکراسی چیست؟
– لیبرال دموکراسی از ترکیب ” لیبرال ” یعنی آزادی و ” دموکراسی ” یعنی ” حکومت مردم بر سرنوشت خود ” ساخته شده است. لیبرال دموکراسی نیز یک ایدئولوژی نیست و با “لیبرالیسم ” متفاوت است. لیبرالیسم نوعی ایدئولوژی است که گاهی آزادی به بی بند و باری و یا بی مسئولیتی نسبت به طبقه ضعیف و کم درآمد جامعه، از طرف حکمرانان، منتهی میشود. تجمع ثروت در دست عده ای اندک، موجب افزایش فاصله طبقاتی میشود. دولت کنترل روی موسسات بزرگ مالی را عملاً از دست میدهد. نمونه آن دولت فعلی ایران است که اصلا کنترل اقتصاد را ندارد نمونه دیگر موسسات بزرگ مالی آمریکاست که کنترل رویشان نیست.
– اما در ” لیبرال دموکراسی ” آزادی محدود به قانون است. آزادی و حقوق در رابطه با دیگران تعریف میشود. از خصیصه های آن تاکید بر ” آزادی بیان و رسانه ها ” ست. هم چنین لیبرال دموکراسی به ” بالا بردن رشد اقتصادی ” اهمیت زیاد میدهد.
– تشابهات و تفاوتها بین ” سوسیال دموکراسی ” و ” لیبرال دموکراسی ” چیست؟
– امروزه لیبرال دموکراسی هم مانند سوسیال دموکراسی به ” دولت رفاه ” توجه دارد. دولتها در هر دو سیستم سعی دارند بطور پلکانی از طبقات مرفه مالیات بیشتری دریافت کنند و برای طبقات کم درآمد، امکانات آموزشی، بهداشتی، مسکن ارزان، برق و امکان رفت و آمد مجانی با وسایل نقلیه عمومی مثل مترو و اتوبوس، را فراهم نمایند و حتی کمک برای معاش حداقل را وظیفه دولت میدانند.
– تفاوت بین سوسیال دموکراسی و لیبرال دموکراسی در درجه ایست که درآمد کشور به طبقات کم درآمد اختصاص مییابد و موجب توزیع عادلانه و تحقق دولت رفاه می شود. سوسیال دموکراسی به رعایت عدالت اجتماعی توجه بیشتری دارد. لیبرال دموکراسی به افزایش سود و افزایش رشد اقتصادی اهمیت زیادتری میدهد.
– اگر در یک سیستم سوسیال دمکرات، مالیات ها برای سرمایه داران زیاد باشد، میتواند موجب فرار سرمایه ها از کشور و صدمه به رشد اقتصادی بشود. باید توجه داشت که دولت رفاه بدون رشد اقتصادی امکان پذیرنیست.
– سیستم مطلوب سیاسی – اقتصادی برای ایران آینده چه میتواند باشد؟
چه کنیم که در ایران آینده هم رشد اقتصادی بالا باشد و هم رعایت عدالت اجتماعی و برابریها ممکن شود و بخصوص از آزادی بیان و رسانه و ایجاد سندیکاها و احزاب نیز برخوردار باشیم؟
– مطالعات نشان داده آنچه آنرا ” اقتصاد برنامه ریزی ” شده می نامیدند و در کشورهای کمونیستی مثل روسیه و چین و بلوک شرق وجود داشت، شکست خورد. کشورهایی که همچنان با این نوع اقتصاد دولتی اداره میشوند مثل کره شمالی، مردم دچار قحطی شده اند. بجای توزیع رفاه، عملا توزیع فقر دیده میشود. در آنها، از آزادیهای سیاسی هم خبری نیست. بهمین جهت بتدریج کشورهای کمونیستی مثل چین و سسیالیستی مثل روسیه به اقتصاد آزاد و بازار بیان روی آورده اند.
– از طرف دیگر در کشورهائی که از دیرباز لیبرالیسم حاکم بوده مثل آمریکا، بتدریج به نئولیبرالیسم گرایش یافتند. در این کشورها سرمایه گذاری افسار گسیخته، تعداد کمی را صاحب ثروتهای بیکران کرده است، فاصله طبقاتی بسرعت افزایش یافته و کسی را یارای مقابله با آن نیست. الیگارشها حکم می رانند و سیستم سیاسی و اقتصادی را در دست دارند که نقض دموکراسی است.
برای ایران آینده چه کنیم؟
– چه کنیم که عدالت اجتماعی از یکطرف و آزادی های سیاسی مثل آزادی بیان و قلم و آزادی تشکیل سندیکاها واحزاب از سوی دیگر را همراه با رشد اقتصادی ضروری برای ایجاد دولت رفاه داشته باشیم؟ ” سوسیال دموکراسی ” و ” لیبرال دموکراسی ” هر دو میانه رو هستند و قانون، آنها را از خفقان سوسیالیستی و از افسارگسیختگی سرمایه داری لیبرالیستی حفظ میکند. بنابراین محدود به قانون هستند و این امر تعادل ایجاد می کند. تفاوت آنها در زمینه درجه توزیع سود حاصل از رشد اقتصادی و مسئولیت دولت در مقابل جامعه است.
نتیجه گیری:
– دموکراسی بدون تضمین عدالت اجتماعی و دولت رفاه، ناقص خواهد بود. همه باید از آموزش رایگان تا ۱۸ سالگی و حتی بیشتر، بهداشت همگانی با بیمه های اجتماعی ( سلامتی، بازنشستگی و بیکاری )، مسکن، آب، برق، امکان ایاب و ذهاب با وسائل نقلیه عمومی و هم چنین حداقل معاش برای تغذیه و پوشاک بهره مند باشند.
– از سوی دیگر برای ایجاد ” دولت رفاه ” باید رشد اقتصادی کافی داشت. هم چنین، آزادیهای سیاسی نظیر آزادی بیان و قلم، تشکیل احزاب سیاسی و سندیکاهای صنفی جوهر زندگی است. آزادیها مستلزم تحقق جدائی دین از سیاست ( لائیسیته نوین ) تا بتوان به رعایت حقوق بشر، برابریهای جنسیتی عقیدتی، اتنیکی و نژادی، حفظ محیط زیست بپردازیم. اینها به خواست سیاسی قوی نیاز دارد بنابراین بهترین این است که این دو سیستم میانه را ترکیب کنیم و برای ایران آینده ” سوسیال – لیبرال دموکراسی” را بنیان نهیم.
– راهکار : پیشنهاد مبدل اقتصادی برای تحقق توسعه پایدار در ایران آینده
علم اقتصاد قواعد خاص خود را دارد. ایران هرگز کمونیستی نبوده، نیست و نخواهند بود. باید از اقتصاد متکی به فروش نفت خارج شود. پول فروش نفت و گاز و سایر منابع زیر زمینی ( که فقط نفت و گاز شامل ۲۷ تریلیون دلار میشود )، باید برای ایجاد ساختارهایی مصرف شود که برای نسل آینده رشد و شکوفائی اقتصادی را بعمل بیآورد. جایی خواندم که ایران هنوز بیش از دو درصد معاون خود را استخراج نکرده است. اما اگر چنین باشد میتوانیم امکان مالی برای ایجاد بندر بزرگی در دریای مکران، توسعه جزایر خلیج فارس، تولید زیرساختهای ضروری برای بهره وری از در آمد توریسم، راه آهن سریع و سیر، زیرساخت مخابرات برای داشتن اینترنت در اقصا نقاط کشور، بهبود جاده ها، بالا بردن ظرفیت پتروشیمی و فولاد و سایر صنایع را داشته باشیم. کمبود ما، تکنولوژی پیشرفته است. بهره وری از این تکنولوژی و هوش مصنوعی حیاتی است. رقابت در بازار تعیین کننده است. باید تولید باکیفیت داشته باشیم. برای تحقق آن باید چرخه تولید را تا آخر طی کنیم. اگر دولت برق و گاز ارزان به صنایع میدهد باید آنرا مشروط به پایان رساندن چرخه تولید و بالا بردن کیفیت کالا بکند.
– بخشی که بجای خصوصی سازی به خصوصی خواری تبدیل شده و هم اکنون در دست “خودیهای حکومتی” است، باید به تدریج آزاد کرد. خصوصی سازی موجب بالا بردن کیفیت کالای تولیدی و خدمات میشود.
-اقتصاد ما از فساد ساختاری و بی قانونی برای کنترل رنج میبرد.
– باید دانست که بیش از ٧٠ درصد هزینه تولید صرف حقوق و مخارج نیرونی کار میشود. ما به نیروی کار متخصص و ماهر با تسلط به تکنولوژی پیشرفته، برای بالا بردن کیفیت تولید و خدمات نیاز داریم. هم چنین دسترسی به تکنولوژی پیشرفته ضروری است تا درآمد ناخالص داخلی را بالا ببریم. رقابت در بازار خود تعین کننده است.
چه کنیم :
به پیچیدگیهای دوران کنونی در صحنه بین المللی توجه کنیم و با مدیریت و درایت از فرصتهایی که به دست میآید استفاده کنیم. آنچه در جهان بین چین و ایالات متحده، بین روسیه و اتحادیه اروپا و یا در منطقه بین ایران با اسرائیل و کشورهای عرب و یا همسایگان میگذرد ما را با فرصتها و چالش هائی روبرو میکند. اگر در ایران آینده، منافع مردم کشور را محور پیشبرد هدفهای سیاسی – اقتصادی، قرار دهیم میتوانیم با چالش ها با سیاست روبرو شویم و از فرصتها بهره مند شویم.
– ما باید سیاست صفر – صد فعلی را کنار بگذاریم و به سیاست متنوع سازی رو آوریم. ما در دنیای متکثر و پیچیده ای زندگی می کنیم. نظری به نحوه پیشبرد اقتصاد بین الملل اروپا، ایالات متحده و چین بیاندازیم. سیاست تجاری آنها چگونه است؟
– اتحادیه اروپا با وجودیکه دارای ریشه فرهنگی با آمریکاست، همزمان با تجارت با ایالات متحده، برای گسترش منافع مردمش، شریک اقتصادی چین هم هست. حتی حجم تجارت اتحادیه اروپا با چین قدری بیشتر ۷۱۱ میلیارد در مقابل ۶۷۳ میلیارد دلار با ایالات متحده در سال ۲۰۲۰ میلادی بوده است ( آمار یوروستات ) یعنی اتحادیه اروپا بقول معروف ” همه تخم مرغهایش را در یک سبد نمی گذارد “.
– رابطه ایران و چین را مثال بزنیم. چین برای تنوع سازی همزمان با ایران وعربستان روابط خارجیش را توسعه داد زمانیکه ایران و عربستان با هم اختلاف سیاسی داشتند. متنوع سازی در تجارت ریسک استراتژیک را کاهش میدهد. هند هم همزمان با ایالات متحده و چین تجارت می کند و آنها به ترتیب اولین و دومین شریک تجاریش هستند. اما در تجارت خارجی حکومت اسلامی در ایران یا کلاً تجارت وجود ندارد و یا یکطرفه است و اگر هم تحریم ها نمی بود باز تنوع در تجارت را مدنظر قرار نمی دهند، نه تنها تنوع وجود ندارد که میزان واردات یا صادرات با کشورها نیز همخوانی ندارد. مثلا واردات از کشورهای همسایه به ایران ۵۷ برابر صادرات ایران به آنهاست . (علی ترابی، ایران و پیچیدگی های حکمرانی در جهان، مجله ایران، www.iirjournal.ir )
– حکومت اسلامی در ایران ذهنیتی از آمریکا دارد که ” آمریکا در پی نابودی روسیه است ” . حال آنکه آمریکا در ۲۰۲۰ بیشترین حجم نفت یعنی ۵۳۸ هزار بشکه در روز از روسیه وارد کرده است. ( اطلاعات انرژی آمریکا EIA ). حکومت در ایران باید ذهنیت خود را در مورد قدرتهای بزرگ خانه تکانی کند.
– ایران باید از فرصتهای موجود، با چرخش در سیاست خارجی خود، استفاده کند تا از فشار حداکثری بیرون آید. دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا چالش هائی بین ایالات متحده و چین و اروپا ایجاد کرده است. اگر ما توان سیاست سازی داشتم ، با بی طرفی در جنگ آنان، برای خروج از تحریم استفاده میکردیم و به توسعه کشور فرصت بهره وری میدادیم. وقتی غولهای اقتصادی می جنگند، وقت آن است که از این آب ماهی گرفت. ایکاش سیاست را به زنان که سیاستمدار هستند می سپردند. اگر زنان قدرت را در سیاست ایران به دست داشتند هرگز به لبه پرتگاه جنگ با اسرائیل کشیده نمیشدیم. آتش به تنور ایران هراسی در دنیا نباید ریخت.
– مردم ایران برای گذار به یک بدیل یا آلترناتیو قوی با برنامه ای روشن نیاز دارند.
– این بدیل باید برنامه ای برای گذار از حکومت اسلامی با سازمان دهی اعتصابات سراسری، اعتراضات خیابانی با شبکه بندی های هرمی و پایه ریزی محتوای رفراندوم، داشته باشد.
علاوه بر آن مردم انتظار دارند که به آنها یک چشم انداز کشورداری، ارائه شود.
آلترناتیو جمهوری خواه، میتواند برنامه ای شامل چیند بخش پیشنهاد کند.
1- مدلی برای جمهوری آینده، مدلی با الهام از جمهوری فرانسه پس از رفع معایب آن.
۲- مدلی برای جدائی دین از سیاست با لائیسیته نوین برنامه ریزی شده مناسب ایران.
3- مدلی برای رعایت برابری و عدالت اجتماعی جنسیتی، عقیدتی و اتنیکی – استانی ( با سهمیه بندی با درنظر گرفتن درصد هر گروه در جمعیت کل و شایسته سالاری برای مشارکت در پستهای کلیدی و تصمیم گیری ).
4- مدلی برای سیستم سیاسی – اقتصادی با سوسیال – لیبرال – دمکراسی، نظام بانکی، خصوصی سازی.
5 – مدلی برای مدرنیزه کردن کشور با توسعه متوازن، چند بعدی و پایدار.
6- مدلی برای برقراری استقلال، پی ریزی سیاست خارجی، چگونگی روابط با سایر کشورها و تحقق صلح پایدار.
۷ – اقدام لازم برای حفظ محیط زیست و بهینه سازی معادن زیرزمینی.
8 – جلوگیری از گسترش حاشیه نشینی و اصلاح آسیبهای اجتماعی حاصله از حکومتهای گذشته.
9 – پی ریزی یک سیستم لائیک و مجهز به تکنولوژی پیشرفته برای آموزش و پرورش و توانمندی در مهارتهای زبان آموزی.
– جواب به سوالات :
س – چه فرقی است بین درآمد ناخالص ملی کشور با درآمد داخلی کشور و آیا تولید ناخالص ملی با تولید ناخالص داخلی فرق دارد؟
ج – درآمد ناخالص ملی، ارزش پولی کالاها و خدمات داخل مرزهای کشور و خارج از کشور است. درحالی که درآمد ناخالص داخلی فقط شامل درآمد ناشی از تولید کالا و خدمات در داخل کشور است. تولید ناخالص ملی نیز مجموعه تولید ناخالص داخلی و خارجی است. GNP به انگلیسی PNB به فرانسه .
س – درآمد سرانه چگونه محاسبه میشود ؟
میتوان ارزش پولی تولید ناخالص داخل GDP ( Gross Domestic Product ) که از مجموعه فروش کالاها و خدمات تولید شده بدست آمده. در داخل تقسیم بر جمعیت ساکن کرد و آن را برحسب دلار محاسبه کرد. بعد ( PPP ( Purchasing Power Parityیعنی قدرت خرید دلار در ایران ضرب در عدد بدست آمده کرد و معادلی ارائه داد.
به انگلیسی GNP = Gross national produet
به فرانسه PNB = Produit national brut
به فارسی : تولید ناخالص ملی که مجموع ارزش پولی تولید کالا و خدمات در داخل و خارج از کشور است.
به انگلیسی GNI = Gross national income
به فرانسه RNB = revenu national brut
به فارسی : درآمد ناخالص ملی که مجموع درآمد فروش کالا و خدمات در داخل و خارج از کشور.
درآمد سرانه کشور از تقسیم ارزش پولی کالا و خدمات تولید شده در داخل کشور تقسیم بر جمعیت ساکن داخل کشور محاسبه میشود.
Revenue Par Tête d’habitantبه فرانسه :
قدرت خرید دلار ضربدر درآمد سرانه
PPP = Purchasing Power Parity به انگلیسی :
مثلا اگر دلار آمریکا در ایران معادل 6/3 برابر قدرت خرید داشته باشد درآمد سال ۲۰۲۵ ایران برحسب دلار 2500 باشد. قدرت خرید آن 90000=6/3×۲۵۰۰ دلار، قدرت خرید درآمد سرانه PPP = نه هزار دلار است. البته به این حد شاید اغراق شده است. چون در سال ۲۰۲۲ که درآمد ایران بیشتر بود سازمان ملل درآمد سرانه ۱۴۷۷۰ دلار اعلام کرد و گفت که در ایران با قدرت خرید ۱۸۰۰۰ دلار است. یعنی دو برابر هم نبود چه برسد به ۳٫۶ برابر.
منابع :
1 – علی ترابی، ایران و پیچیدگی های حکمرانی در جهان، مجله ایران، www.iirjournal.ir.
2- شیردخت زیارتی، توسعه انسانی در اقتصاد بیمار ایران، 15 دسامبر 2024، سایت ایران لیبرال .
10 – شیردخت زیارتی، توسعه متوازن و پایدار برای ایران آینده، 7 ژوئن 2025.
11- دکتر شیردخت زیارتی ومانی، سیستم سیاسی اقتصادی مناسب برای ایران، 12 ژوئن 2025
