جلال ایجادی
از میان پدیده هایی که جامعه ما را قابل تعریف می نماید دو پدیده شایسته سالاری و سانسور است. وجود یا نبود شایسته سالاری در جامعه و نقش و وزنه سانسور و خودسانسوری، در جامعه ما چگونه قابل ارزیابی هستند؟ وضع بازیگران اجتماعی در این دو عرصه چگونه است؟ جامعه سالم و مدرن چگونه جامعه ای می باشد؟
شایسته سالاری در جامعه ایران
در جامعه مدرن، شایسته سالاری یکی از ویژگی های برجسته آنست. شایستگی سالاری با کسب مهارت و ظرفیت حرفه ای و تخصصی، با داشتن دیپلم دانشگاهی، با وجود دانش عملکردی، با دقت و توانایی و ظرفیت در روش های حرفه ای، با قدرت مدیریت علمی، با وزنه برجسته دانشمندان و اندیشمندان، با برآمد گروه نخبگان در اجتماع و شرکت موثر آنها در تصمیم گیری های کلان در جامعه تعریف می شود. افرادی که دارای نبوغ و قدرت ژنتیکی بالا هستند جزو نخبگان می باشند ولی افراد ماهر و شایسته و نخبه گروهبندی بزرگ تری را تشکیل می دهند. در هر جامعه و نهادی تصمیم گیران بی گمان، شایستگان نیستند. شایسته سالاری همیشه با سیاستمداری انطباق ندارد. برپایه معیارهای مدرن یک سیاستمدار دارای تحصیلات بالا، تجربه حزبی و ادبیات سیاسی بوده و با فونکسیون های دولتی، حقوق بین الملل و نهادهای جهانی آشنایی دارد. چه بسا تبهکاران و عوامفریبان و نظامیان و آخوندها با زرنگی و نیرنگ به قدرت برسند ولی آنها از ظرفیت ها و شایستگی علمی و تخصصی برخوردار نیستند.
در جامعه ما جایگاه شایسته سالاری (مریتوکراسی) چگونه قابل ارزیابی است؟ آیا مسئولان حکومتی ایران با تعرف بالا خوانایی دارند؟ به عناصر شریک در قدرت سیاسی ایران توجه کنیم. بیشتر آنها بر اساس معیارهای ایدئولوژیکی و دینی و خانوادگی و خویشاوندی و فرقه ای انتخاب می شوند. البته در میان آنها هستند کسانی که دانشگاه رفته اند ولی معیار اصلی مکتبی بودن فرد است و چنین فردی در مجموعه و در نظامی قرار دارد که هرگونه اثر درست احتمالی کردار فردی را تباه می کند. بعنوان نمونه به مورد سعید نمکی، وزیر بهداشت ایران توجه کنید. او دکتر دارو ساز از دانشگاه پزشکی اصفهان است. از نظر دانش پزشکی او فرد متوسطی است که فاقد درک عمیق نیازهای پزشکی و بهداشتی شهروندان ایران است، او فاقد درک عمیق وضع بهداشتی ایران در مقایسه با کشورهای همسایه و کشورهای پیشرفته است، او در مدیریت کرونا شکست خورده و دروغگو است و او بارها و بارها به چاپلوسی و تملق گوئی از خامنه ای پرداخته است. نمونه دیگر دستگاه قوه قضائیه و دادگستری زیر کنترل آیت الله ها می باشد. آیت الله هایی مانند اردبیلی و یزدی و شاهرودی و لاریجانی و رئیسی اهل حوزه هستند و فقه شیعه میدانند ولی در عرصه حقوق مدرن و حقوق بین الملل و علوم انسانی، افراد نادانی بیش نیستند. ایدئولوژی منحط اسلامی نمی تواند بینش مطلوب برای مدیریت یک دستگاه قضایی مدرن باشد. نمونه دیگر فرهاد دژپسند وزیر اقتصاد و دارایی ایران دارای درجه دکترا از دانشگاه آزاد اسلامی می باشد. مامی دانیم که چنین دانشگاهی از هرگونه رتبه علمی دور است و این فرد بر پایه تعلق مذهبی و رفاقت سیاسی به وزارت رسیده است. فلاکت اقتصاد ایران نتیجه اینگونه بی لیاقتی و نظام عمومی رانتی می باشد.
الگوی سیاسی کلان چیره بر کشور بنا بر طبیعت استبدادی و دینی اش، بسیاری از شایستگی و هوشمندی های علمی و حرفه ای را به هدر می دهد. جامعه ایران به شکل انبوه آخوند و طلبه و افراد خرافی تولید می کند و این افراد انگل و بی دانش را در مسئولیت قرار میدهد. مدیران حکومتی در دستگاه های گوناگون مانند خبرگان و مجلس و شورای نگهبان و وزارت خانه ها و رسانه ها و نهادهای نظامی، افراد دینی خرافی و بوروکرات و چاپلوس بوده و از فرهنگ مدرن و تخصص های علمی رایج در جهان بی بهره هستند. آیت الله خامنه ای که در راس هرم قدرت مطلقه قرار دارد فردی بسیار متعصب و خرافی و روانپریش است، کار اصلی او کنترل و جاسوسی افراد و نهادها و و بازتولید قدرت فردی است و او چالش های بزرگ جهانی مانند اکولوژی و دانش مدرن و اقتصاد و فلسفه را نمی فهمد و مشاورانش افراد دینی و نظامی و جاسوس و سرکوبگر هستند. رهبران درجه اول در کشورما، جزو افراد حوزوی و اسلام زده و فاقد دانش و تخصص کشورداری و افراد متقلب و توطئه گر هستند و بخش بزرگی از توان کشور را نابود کرده اند.
در جهان کنونی بسیاری از قدرت های سیاسی با توانایی های علمی و تخصصی و فنی و مدیریتی می چرخند. در غرب رئیس جمهور، رئیس دولت و وزیران از برترین مدیران سیاسی هستند و تحصیلات آنها در برجسته ترین نهادهای دانشگاهی انجام پذیرفته است. مدیران اداری و سیاسی و اقتصادی برپایه شایسته سالاری و تجربه حرفه ای و دیپلم دانشگاهی و حتا نوع دانشگاه انتخاب می شوند. بطور مسلم این انتخاب گاه با وابستگی حزبی و وابستگی فکری و ایدئولوژیک همراه می باشد. ولی جنبه اساسی در این گونه جامعه، همانا دیپلم و شایستگی حرفه ای و دانش افراد است. در غرب کسی بدون شایستگی به مسئولیت نمی رسد حال آنکه در ایران بدون پروانه دینی و فقهی کسی به مسئولیت مهم نمی رسد. در ایران دین و رابطه، اصل است و فساد افراد مانعی برای داشتن مسئولیت نیست. همه نهادها و دستگاههای دولتی و دانشگاهی با فساد عجین هستند و مراکز متعدد قدرت با افراد فاسد خود در نوعی صلح متقابل بسر می برند. در این نظام افراد فاسد همیشه امکان ماندگاری در پشت و مقام و نیز امکان بازگشت دارند زیرا اعتقاد به اسلام و نوع ارتباط با نظام ولایی و نقاب اسلامگرایی عوامفریبانه، امنیت و جایگاه آنان را تامین می کند.
حال آنکه در نظام دمکراسی غربی شایستگی اصل است و فساد آشکار شده، فرد را برای همیشه از میدان بازی دور میکند. در یک جامعه مدرن شایستگی و دانش حرفه ای ملاک اصلی مدیریت است و همین امر به تمام رگهای جامعه انتقال می یابد و به ویژگی همگانی تبدیل می شود. از نظر جامعه شناختی شایسته سالاری اهرم اصلی پیشرفت جامعه است. آنجایی هم که در مناسبات اجتماعی پارتی بازی عمل میکند شایسته سالاری یک معیار اساسی است. البته این خطر وجود دارد تا افراد نخبه به یک گروهبندی بزرگ و پرقدرت تبدیل شوند، شایسته سالاری را در کردار به دمکراسی چیره گردانند و به حقوق شهروندی و رای آنها پشت کنند. باید توجه داشت که قواعد دمکراسی و حقوق شهروندان رعایت شود و انتقادهای آنان شنیده شود. در مناسبات اجتماعی افراد شایسته نیز میتوانند به فساد کشیده شوند و اتیک اجتماعی را قربانی معامله سوداگرانه نمایند و به همین خاطر آزادی مطبوعات و روحیه انتقاد یک تضمین مهم است. در نبود روند دمکراتیک شهروندانه خطر رشد پوپولیسم وجود دارد. در چنین حالتی فرصت مناسب است تا پوپولیست ها به تعرض دست زده و با عوامفریبی وارد میدان گردند.
سانسور و خودسانسوری در ایران
هنگامیکه از سانسور در جامعه گفتگو می شود بیشتر به سیاست سانسور ناشی از حکومت فکر میکنیم. در نظام دینی مستبد اجرای سانسور سیاسی و فکری و هنری حتمی است. اسلام یک ایدئولوژی توتالیتاریستی است و همه حاملان خود را به کارگزاران خفقان و سانسور تبدیل می کند. این قدرت سیاسی پلورالیسم سیاسی را منحل می کند، تمام رسانه ها را کنترل و سانسور می کند، همه مخالفان و دیگراندیشان را کنترل و سرکوب میکند، دانشجویان را با دستگاه حراست و بسیج و کنکور ایدئولوژیک شناسایی و سرکوب می کند، و همه استادان را زیر فشار قرار داده و «ناسازگارها و غیرمکتبی ها» را تصفیه می کند و یا گفتمان آنان را «دلخواه» خود می کند. حکومت با این سیاست حذفی بسیاری از شایستگی های موجود در جامعه را نابود می کند. حال آنکه در حقوق مدرن قدرت سیاسی باید امنیت جامعه را تامین نماید، مدیریت کلان کشوری را برپایه قانون و رای شهروندی تضمین کند و همه ابزارها و روش های لازم را برای پیشرفت افراد و شایستگی شهروندان و سرافرازی ملت تهیه کند.
حال، سانسور حکومتی بخشی از سانسور در جامعه است. سانسور یعنی جلوگیری از آزادی گفتمان و جلوگیری از هر نوع بیان احساس و دیدگاه و سلیقه در زمینه های گوناگون زندگی مانند هنر و ادبیات و فرهنگ و دین و فلسفه و سیاست می باشد. بنابراین، سانسور فقط سانسور سیاسی نیست بلکه این سانسور یکی از گونه های سانسور است. افزون برآن، مکانیسم سانسور در بالا و پائین جامعه عمل می کند و بالاخره بگوئیم که پیوسته سانسور با خودسانسوری همراه است.
قدرت های سیاسی استبدادی و اقتدارگرا و نازیستی و مذهبی و کمونیستی پیوسته امر سانسور را پایه محوری مدیریت خود قرار می دهند. این رژیم ها تمام اجزای جامعه را زیر پایش و کنترل قرار میدهند تا چیرگی خودکامه بر آن قطعی باشد. البته این امر توهمی بیش نیست زیرا جامعه ای که زیر فشار انبوه است همیشه امکان تازه ای برای زنده ماندن و برای نافرمانی می آفریند. سانسور حکومتی از ویژگی های همه حکومت هاست، حتا برخی قدرت های سیاسی دمکراتیک سیاست سانسور را گاه به گاه برای منافع ویژه ای پیاده می کنند. آزادی روزنامه ها و استقلال سه قوه قضایی و قانونگذار و اجرایی این گونه سیاست ها را به چالش میکشد. سیاست سانسور در رژیم های توتالیتر سراسری و ساختاری است و با هدف یکسان سازی جامعه صورت می گیرد.
از نظر جامعه شناختی سانسور فقط در عملکرد دولتی و دستگاه سرکوبگرانه قدرت سیاسی نیست. به همه زمینه ها در جامعه نگاه کنیم. سانسور در همه گوشه ها و رده های جامعه وجود دارد زیرا امر قدرت، در خارج قدرت سیاسی، در همه گوشه ها و رده های جامعه موجود است. قدرت چیست؟ از نگاه جامعه شناختی همه بازیگران اجتماعی دارای قدرت هستند و قدرت یعنی توان و موقعیت برای بدست آوردن یا نگهداری یک امتیاز. رئیس یک خانواده، یک کارفرما، یک شخصیت کاریستماتیک، یک رهبر دینی، یک رهبر حزب سیاسی، یک شارلاتان بدجنس، رهبر یک گروه نظامی، یک تروریست اسلامگرا، رئیس یک دولت، همه و همه دارای نوعی قدرت هستند و می توانند سانسور و خودسانسوری را به دیگران تحمیل کنند.
افزون بر آن گروه های فشار مافیایی و مالی و دینی و یا گروه های فشار در شبکه های اجتماعی، دارای قدرت بزرگی هستند و می توانند افراد را به سکوت و خودسانسوری وادار کنند. در دانشگاه ها نیز گروه های فشار وجود دارند که با گروه ها و شخصیت های با نفوذ و تصمیم گیرنده در ارتباط هستند و افراد مخالف یا خواستار قدرت را به خودسانسوری و حاشیه نشینی می کشانند. در برخی رسانه ها عدم اجرای خواست و فرمان مدیران صاحب قدرت از جانب روزنامه نگار منجر به خشم آنها گشته و در پی آن، سیاست تهدید و تطمیع مدیر بعمل در می آید و مزاحمت روانی علیه روزنامه نگار جاری می شود. سیاست تهدید و فشار در بسیاری از موارد همکاران ناراضی را به سکوت و مماشات و خودسانسوری سوق می دهد و آنها را به قربانیان ساکت تبدیل میکند.
همه موارد نامبرده در جامعه ایران عمل می کنند. سانسور حکومتی، سانسور حوزوی، سانسور دانشگاهی، سانسور مدرسه، سانسور خانگی، سانسور مسجد، سانسور بنگاه های اقتصادی، سانسور ادارای، سانسور رسانه ای، سانسور ویژه ماه رمضان و ماه محرم، سانسور کوچه و خیابان و غیره، یک مجموعه را تشکیل داده و سانسور را با اعلان مقررات حکومتی و دینی و نیز با ممنوعیت های ناگفته تحمیل می کند. در این فضا، سانسور هم زخمی می کند و رنج میدهد و هم با خود نوعی عادت بوجود می آورد. مردم به فضای ممنوعیت ها خو می کنند و بی تفاوت می شوند. گاه شورش و اعتراضی علیه سانسور خود را نشان می دهد ولی گرایش انبوه همانا خاموش شدن است. خاموشی بمعنای پذیرش نیست ولی همزیستی را معنا می دهد. در فضای سانسور خودسانسوری نیز رشد می کند. خودسانسوری زمانی بوجود می آید که فرد در رویارویی با دارندگان قدرت نمی تواند و یا نمی خواهد هزینه روانی و عاطفی و اجتماعی سنگینی را بپردازد، ولی برای «آرامش و امنیت» خود کوتاه می آید تا مزاحمت ها و آزارهای پیرامون خود را کاهش دهد و بنابراین خود را خاموش می کند. خودسانسوری در شکل بیمارگونه عامل مهم در سرسپردگی روانی و دریوزگی اجتماعی است. به این ترتیب انسانها، نیمه آگاه و در ناخودآگاه خود، دنباله رو شده، بی شخصیت گشته، فاسد شده و روحیه خویش را به بردگی می سپارند. ایرانیان بسیاری هستند که نه تنها در مورد قدرت سیاسی، بلکه همچنین در مورد دین اسلام و سنت فلج کننده شیعه گری و نیز در مورد شخصیت های دینی و آیت الله ها و نواندیشان و همچنین در مورد «اعتقاد توده» کرنش کرده و سکوت می کنند و خودسانسوری را به «اخلاق» خود و «ادب اجتماعی» تبدیل می کنند.
خودسانسوری در فضای اسلامی ابعاد تراژیک به خود می گیرد. فرهنگ «مقدس» و تعبدی قرآن انسان را به بنده تبدیل می کند. شخصیت انسانی مچاله شده و همه جنبه های کیفی خود را از دست می دهد. فرد اسلامی با پذیرفتن قانون مقدس دین و احترام به اراده اللهی، به ذهنیت خودسانسور و نقطه صفر می رسد. در کشورهای مسلمان اسلامگرایان نهادهای کنترل افراد را از پائین بوجود می آورند. انجمن های خیریه و مدافع بیچارگان، با پول و غذا، طبقه آسیب دیده و جوانان فاقد فرهنگ مدرن را مانند یک طعمه آهسته آهسته می بلعند. آنها تقیه می کنند. در گامی بعدی انجمن ها و حزب ها همین توده مسخ شده را همچون سربازان کور و خرافی بسیج می کنند و با عوامفریبی و نیرنگ و پول راه تصرف قدرت را می پیمایند. در غرب الگوی عملکرد شبکه های اسلامگرا متفاوت است. در اینجا، انجمن های دینی اسلامی، در جامعه، در یک محله، در یک شرکت اقتصادی، در یک شهر، گاه آنچنان نیرومند هستند که با ایجاد فضای ایدئولوژیک و تبلیغاتی، مخالفان خود را «نژادپرست» و «عامل بیگانه» معرفی کرده و با تحقیر و کارزار دروغپردازانه، آنها را به سکوت و انفعال و خودسانسوری می کشانند. فضاسازی ها و بکارگیری زبان تهمت و تاکتیک شایعه سازی همان ابزاری است که در انسان ایجاد ترس نموده و روان شکننده و حساس را به عقب نشینی محکوم می کند.
در هرجامعه ای سانسور و خودسانسوری دلیل های ویژه خود را دارد. شکوفایی جامعه به گوناگونی اندیشه و سلیقه و کردار وابسته است. دمکراسی یعنی تنوع در گفتمان، آزادی در گفتار و دفاع استدلالی از دیدگاه خود و نیز ایجاد اشتیاق در جامعه تا مخالفان در جدل شرکت کنند. حال آنکه همه سیاست های سانسوری خواهان ویرانگری در شایستگی ها و یکدست کردن فکر و جامعه هستند. توتالیتاریسم نقطه اوج سانسور است.
جلال ایجادی
جامعه شناس دانشگاه فرانسه
از نویسنده: کتاب «نواندیشان دینی، روشنگری یا تاریک اندیشی»، جلال ایجادی، نشر مهری، لندن»، کتاب «جامعه شناسی آسیب ها و دگرگونی های جامعه ایران»، جلال ایجادی، انتشارات نشرمهری و دو کتاب دیگر «بررسی تاریخی، هرمنوتیک و جامعه شناسی قرآن» و «اندیشه ورزی ها در باره جامعه شناسی، فلسفه، زیستبومگرایی، اقتصاد، فرهنگ، دین، سیاست»، جلال ایجادی، چاپ نشر مهری.
