جلال ایجادی
پیام خفاش ها
خفاش ها با انسان ها چه میکنند؟ همه جا در باره ویروس کرونا صحبت میشود و خفاش ها بعنوان عامل انتقال معرفی می گردند. واکنش های ما به خفاش متفاوت است. با شنیدن واژه خفاش بیدرنگ ما به فیلم های وحشتناک و کابوس های ترسناک فکر میکنیم و این وضع روانی در اجتماع ترس ونگرانی را رشد می دهد و خیال های هول انگیز را در ذهن برمی انگیزد. حال اگر بخشی از جامعه ها با خفاش در وحشت فرو میرود، در جغرافیای دیگری نقش خفاش ها تغییر میکند و آنها به مواد خوراکی تبدیل میشوند. چندی پیش گزارشی در تلویزیون نگاه میکردم در باره یک بازار مواد غذایی در چین، جایی که بشدت آلوده و کثیف بنظر میامد و خفاش ها و موشهای بریانی به سیخ کشیده شده برای غذا بفروش میرسیدند. گزارش دیگر از کنگو نگاه کردم که افرادی چند، خفاش پخته شده را به دندان گرفته بودند و از لذت آن سخن می گفتند. خفاش، کابوس ما و یا غذای ما؟
حال رابطه کرونا با خفاش، این جانور پستاندار چیست؟ در جهان بسیاری از آزمایشگاه ها در جستجوی شناخت ویروس کرونا و داروهای درمانی و واکسن می باشند. در دوره های گوناگون ویروس های مختلف به جامعه انسانی حمله برده اند و این آزمایشگاه ها در سال میلادی 2003 اپیدمی «سراس» و در سال 2012 ویروس «مرس» را مورد بررسی و مبارزه قرار دادند. تب «ابولا» در 2014 تا 2015 تعداد 11000 نفر را در کنگو کشت و به همین خاطر در 2004 تا 2005 در انگولا نیز تعداد بیشماری کشته شدند. افزون بر آن، ویروس «نیپاه» در سالهای 1990 تا 2000 در مالزی و سنگاپور و بنگلادش تلفات انسانی زیادی ببار آورد و ویروس «هاندرا» تعداد زیادی را در استرالیا کشت. موج به موج، ویروس ها به جنگ خود ادامه میدهند و هم اکنون، ایپدمی کرونا میلونها نفر را بیمار ساخته، انسانهای بیشماری را نابود کرده و بمثابه یک پاندمی در وسعت جغرافیایی پنج قاره ایی عمل میکند و گفته میشود که این پاندمی خطرناک از منشا حیوانی خفاش میباشد.
دانشمندان در تجربه و آزمایش خود دریافته اند که خفاش ها بر خلاف انسان، با این ویروس مقاوم باقی میمانند حال آنکه با همین ویروس انسان بیمار شده و حتا جان می بازد. یک گروه تحقیقاتی امریکایی به سرپرستی «مراسی گلداشتین» از دانشگاه کالیفرنیا دیویس و «سیمون آنتونی» از دانشگاه کلومبیا در سال 2017 میلادی در نشریه «تحول ویروسها» نتایج یک مجموعه بررسی های تطبیقی را منتشر میکنند. نتیجه آزمایش های چنین است: از میان 12333 خفاش آزمایش شده 1065 خفاش دارای تست مثبت کرونایی بوده و دارای کرونا ویروس بوده اند. از میان 3470 میمون فقط 4 عدد با تست مثبت بوده، از میان 3387 جونده فقط 11 عدد دارای تست مثبت بوده و از میان 1124 انسان فقط 2 نفر آلوده و بیمار و دارای ویروس بوده اند. این پژوهشگران می گویند بنابراین 98 درصد کرونا ویروس ها از خفاش ها ناشی شده اند. در همان دوره، یک گروه دیگر به سرپرستی «پیتر داسزاک» از دانشگاه کلومبیا در مقاله خود در نشریه علمی «طبیعت» در مورد «زونوس عفونتی» به نتیجه مشابه میرسد و خفاش ها را عامل اصلی انتقال ویروس ارزیابی میکند. حال «مریادگ لوگوئل» متخصص بیماری های عفونتی از دانشگاه شهر «کان» فرانسه برآنست که اینگونه پژوهش بسیار پیچیده است زیرا بیش از 1300 نوع خفاش وجود دارد. او می افزاید آنچه با قدرت میتوان گفت اینستکه برهم خوردن وضع زیست محیطی خفاش ها، بهم خوردن سیستم های حفاظتی و زندگی آنها و بهم ریختن اکوسیستم خفاش ها، نقش موثری در اشاعه ویروس داشته است. زمانی که آشیانه ها و محل زندگی خفاش ها در جنگل ها و غارها و بناهای قدیمی تخریب میشود و تجمع خفاش در نقاط همیشگی بهم ریخته میگردد، آنها پراکنده شده و ویروس ها را به نقاط گوناگون انتقال می دهند و بالاخره ویروس ها را متنوع تر و مقاوم تر میسازند.
برای یک گروه تحقیقاتی ایرلندی به سرپرستی «اما تیلینگ» از دانشگاه کالج دوبلین در یک مقاله تحقیقاتی که در 2017 در مجله «آکت» منتشر شد مسئله کرونا ویروس و عملکرد شش ها و سیستم تنفسی مورد بحث است. این گروه برآنست که با حمله کروناویروس به بدن انسان، ارگان تنفسی یعنی شش ها برای مقابله با ویروس متورم شده و مقاومت اعضای بدن ناتوان شده و تخریب میگردد. خستگی و تخریب شش ها منجر به مرگ انسان میشود حال آنکه خفاش ها با وجود ویروس در بدن نمی میرند و سلامت هستند. نتیجه این تحقیق اینستکه در حالت سخت بیماری، بویژه نزد گروه های سنی بالا، باید به کمک بدن انسان شتافت و با لوازم تنفسی پزشکی به شش ها اکسیژن رساند تا مقاومت بیمار زیادتر شود. این ویروس دو واکنش متفاوت در بدن انسان و در بدن خفاش دارد. برای انسان بیماری و مرگ و برای خفاش ادامه زندگی.
خفاش ها از میلیونها سال است که زندگی را با ویروس بشکل طبیعی انجام میدهند و حمله ویروس منجر به فرتوت شدن دستگاه تنفسی خفاش نمیشود. همین گروه تحقیقی ایرلندی در مقاله دیگری در نشریه «طبیعت، اکولوژی و تحول» در سال 2019 مطرح میکند چرا در مقابل ویروس، خفاش ها دستخوش ضعف و پیری و نابودی نمی شوند؟ مقاله می نویسد زیرا خفاش ها در خود نوعی «ژن حفاظتی» بوجود آورده اند که مانع تورم شش ها و مانع مشکل تنفسی می گردد. حال راز این مقاومت چیست؟ برای «کارا بروک» از دانشگاه برکلی آمریکا توضیح در نوع «پرواز فعال» خفاش است زیرا او در زمان پرواز خود متابولیسم را 15 برابر نسبت به زمان استراحت افزایش میدهد حال آنکه جوندگان 7 برابر و انسان 3 برابر متابولیسم را افزایش میدهند. این مکانیسم در نزد خفاش منجر به کاهش استرس شده و عمر آنها را طولانی تر نموده است. بنابراین مقاومت سلولی آنها نتیجه نوع «پرواز» آنهاست. حال نتیجه دیگر این وضع ژنتیکی خفاش اینستکه ویروس موجود در بدن خفاش سرسخت تر شده و زمانی که ویروس از طریق خفاش به بدن انسان می رسید، با قدرت عمل کرده و منجر به مرگ انسان می شود.
نکته آخر اینکه علیرغم تمام این بررسی ها همیشه باید دقت داشت که اقدامهای انسانی و یک اشتباه انسانی میتواند خطر مهلک بوجود آورد. این فرضیه که در مورد کرونا، این «خبر» که یک آزمایشگاه علمی چین و فرانسه در یوهان دچار خطا شده است، باید بطور جدی مورد تحقیق بین اللملی قرار گیرد.
تعادل طبیعت، شرط زندگی
نظام تولید و اقتصادی پیوسته کسب سود حداکثر را مورد توجه قرار داده و به اکوسیستم ها آسیب رسانده است، کیفیت هوا و اقلیم را تخریب نموده و منجر به گرمایش زمین شده است. امروز یکبار دیگر با تعرض کروناویروس نتایج این ویرانگری را می بینیم. انسان با تخریب تعادل طبیعت بازنده است.
تعادل محیط زیست را نباید بهم زد. در طول تاریخ ویروس های مختلفی آمده اند ولی تشدید نابسامانی زیست محیطی خطر افزایش ویروس ها را بالا می برد. بنابراین باید توجه داشت که در دنیای جهانی شده امروز بهم خوردگی محیط زیست خفاش ها و نزدیکی بیش از پیش خفاش های آلوده به محیط انسانی، خطر را بسرعت همه جا پخش می کند. وقتی انسان با جاده کشی و ساختمان سازی و ویلا سازی و قطع درختان بیشمار در مناطق جنگلی و گیاهی، لانه های طبیعی خفاش را تخریب میکند، تعادل زیست محیطی را بهم میریزد. زمانی که انسان به شکار خفاش میرود و آنها را پراکنده میکند و یا خفاش های آلوده را به بازار غذایی میاورد و مصرف میکند، نه تنها خفاش ها ویروس های حامل بیماری را بطور وسیع پخش میکنند، بلکه افزون برآن خفاش ها را در شرایطی قرار میدهد تا ویروس بیشتری از خود تولید کنند. از نظر پژوهشگران سیستم شکار و فروش حیوانات وحشی را باید کنترل نموده و ممنوع ساخت. بعلاوه باید شیوه و نوع زنجیره انتقال ویروس به انسان را مورد تحقیق دقیقتری قرار داد. چنین تحقیقات می طلبد تا گروه های بین المللی پژوهشی با یکدیگر همکاری نزدیک داشته باشند و از بودجه کافی برای پروژه های مهم و میدانهای تحقیقی لازم برخوردار باشند. درک سیستم دفاعی ارگانیسم خفاش میتواند راه های جدیدی را برای مقابله با ویروس های ناشناخته تازه باز کند.
بدین ترتیب نباید در پی کشتن خفاش بود بلکه باید فهمید چگونه این جانور مقاومت خود را در برابر ویروس افزایش می دهد و همین امر میتواند راههای جدیدی برای سلامتی انسان و حفظ او در برابر ویروس های ناشناخته باشد. هر عضوی از این طبیعت بزرگ دارای یک فونکسیون معین میباشد. ما باید همزیستی با طبیعت را پیشه کنیم زیرا خود جزو طبیعت هستیم. انتشار گازهای خطرناکی که به گرمایش زمین منجر میشود، تخریب جنگل و آلوده کردن آبها که بستر زندگی را ویران میکند، تولید انبوهی که در تضاد با کیفیت سلامتی است، مصرف انرژی فسیلی در اقتصاد جهانی که آلودگی ها را دامن می زند، همه و همه عوامل تخریب جهان و زندگی هستند. ما دارای راه حل هستیم. باید از این دور ویرانگری خارج شد.
فلسفه طبیعت و آینده ما
فرانسیس بیکن یکی از فیلسوفانی است که بطور جدی به طبیعت نگاه میکند و بر روش تجربی مدرن تاکید میکند. او برآنست که شناخت ما، از تجربه با طبیعت ناشی شده و ما تفسیر خود را به آن تحمیل میکنیم. برای او علوم طبیعی دربرگیرنده علم ستاره شناسی، علم اندازه گیری، علم شیمی، علم کشاورزی، علم پزشکی و علم تجربی است. بیکن متاثر از ارسطو و ابن سینا بود. اسپینوزا میگفت طبیعت جلوه ها و صفات مختلف دارد ولی این جلوه ها از یک هستی برمیخیزد. کانت نیز میگفت طبیعت یعنی زندگی چیزها که برپایه قوانین اونیورسال تعیین شده اند. لوی اشتراس نیز میگفت طبیعت همه آن چیزی است که از طریق بیولوژیکی به ما به ارث رسیده است. تمام فیلسوفان اکولوژیست مانند هانری داوید، فلیکس گاتاری،آندره گورز، ژاک الول، هانس ژونس، سرژ موسکویچی، ادگارمورن، و دیگران بر اهمیت ساختاری طبیعت اصرار ورزیده و یادآور مسئولیت انسان در حفظ طبیعت و زندگی انسانی می شوند. برخی بینش های فلسفی رازگرا و عرفانگرا هستند و در طبیعت راز آسمانی و قدسی می جویند و این بینش ها متاثر از الهیات و متافیزیک بوده و گاه خود را «پست مدرن» میخوانند. برخی بینش های فلسفی علم گرا هستند و بر خردگرایی و کنترل زندگی با تکنیک و ریاضیات تاکید می ورزند. برخی دیگر از بینش های فلسفی به خردگرایی نقاد و هماهنگی دانش ها و هوشمندی جمعی انسان و مناسبات ارگانیک انسان و طبیعت، معتقد میباشند. در عرصه ارزش های اخلاقی و حقوق بشر این دو بینش آخری همگام بوده و آزادی طلبی و خودمختاری انسان از نتایج آن است.
در جامعه ایران به لحاظ استبدادگرایی و دین گرایی، آسیب دیدگی گسترده ای موجود است و مردمان بسیاری دستخوش ازخودبیگانگی و مسخ زدگی فرهنگی هستند. در این جامعه راسیونالیسم آلوده به دینگرایی مزمن و پاتولوژیک میباشد. رسالت حاکمیت سیاسی در ترویج آخوندیسم و منحط ترین خرافه های قرآنی و شیعه گری میباشد از یکسو و از سوی دیگر توده های بسیاری در این ایدئولوژی مذهبی مصلوب شده اند و میان قدرت و توده، نخبگان سیاسی و روشنفکری فراوانی هستند که گنداب دینی آنها را آزار نمی دهد. در همین زمانه کرونا، می بینید که بازار خرافه بشدت رایج است و در شرایطی که امامزاده های دروغین و ورشکسته ناتوان از شفا هستند، در محیط پزشکی مانند بیمارستان ها، غذای امام رضا و شلوار آیت الله خمینی بمثابه امور مقدس عرضه میشود و تکنیسین های حاضر متاثر از روضه خوانی گریه میکنند.
جامعه ما نیازمند دانش و فلسفه و نقد دین است. خفاش ترسناک نیست. آنچه هولناک است ابعاد و عمق خرافه دینی در جامعه است. ما نه تنها باید شناخت علمی به خفاش ها و ویروس ها و کل طبیعت داشته باشیم، ما نه تنها باید فلسفه و فرهنگ خردگرایی را رواج دهیم، بلکه باید دین اسلام و شیعه گری و خرافه های روزمره در ذهن مردم را به انتقاد کشانده و زمینه استقلال روانی و فکری شهروندان را تقویت نموده و ایدئولوژی دینی را هرچه بیشتر به انزوا بکشانیم. ما اگر میخواهیم دوره کرونایی به نتایج مثبتی منجر گردد، باید نقد دین را بطرز بیسابقه به فرهنگ رایج تبدیل کنیم.
جلال ایجادی
جامعه شناس دانشگاه فرانسه
