نویسنده : شیردخت زیارتی، دکتر در اقتصاد آموزش از دانشگاه سوربن، استاد سابق دانشگاه، مشاور سازمانهای بین المللی ( یونسکو و برنامه توسعه سازمان ملل و مدیر پروژه مطالعاتی بانک جھانی و اتحادیه اروپا ).
ایران جز ۱۰ کشور بلاخیز جهان از نظر طبیعی است. ۳۲ نوع از 40 نوع مخاطره طبیعی در ایران اتفاق می افتد. از آن میان پدیده سیل، زلزله و فرونشست زمین، خشکسالی و گرمایش زمین که بحران آب را هم به همراه دارد بطور متوسط جان سه هزار نفر در سال را در ایران می گیرد و بیش از ۸۰ میلیارد تومان خسارت نیز به کشور وارد می کند. ( عصر ایران، محیط زیست 1403 )
1 – زلزله : بیش از یک سوم جمعیت ایران در مناطق زلزله خیز زندگی می کنند و 60 درصد ساختمانها بخصوص در مناطق روستائی در مقابل زلزله ایمن نیستند. حتی در تهران اگر زلزله ای به بزرگی 7 ریشتر اتفاق بیافتد، حداقل یک میلیون کشته و زخمی بجا خواهد گذاشت ( مرکز آمار ایران ۱۴۰۳، asriran . com ). احتمال پخش رادیواکتیو در داخل تأسیسات اتمی و خارج از آن در اثر زلزله نیز، باید مورد مطالعه قرار بگیرد.
2 – فرونشست زمین : نیمی از جمعیت در ایران در ۱۱ درصد مساحت کشور زندگی می کنند که روی پهنه فرونشستی قرار دارد. متاسفانه شهر تاریخی اصفهان در خطر فرونشست زمین است. براساس آمار جهانی، ایران رتبه نخست فرونشست جهان را از نظر گسترش دارد.
– پدیده فرونشست سطح زمین ناشی از عوامل طبیعی مثل خشکسالی و فعالیتهای انسانی مثل برداشت بی رویه از آبهای زیر زمینی با زدن چاه های عمیق است. قنات های قدیمی هم به این
معضل افزوده اند ( علی شفیعی دار افشانی، علی شمسی اژیه، دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان، نشریه منظر شماره 69، سال 1403شمسی).
3 – خشکسالی : کاهش باران و فشار به منابع آب زیرزمینی با چاه ها، موجب خشک شدن دو سد بزرگ هرمزگان و فارس شده است. 7 سد بزرگ دیگر کمتر از ۱۰ درصد آب دارند از جمله 4 سد نزدیک شهر تهران که در حال خشک شدن هستند، که از ۵ سال پیش قابل پیش بینی بود. آب ذخیره در بقیه سدها به نصف یا کمتر رسیده است. شهرهای یزد، اصفهان و کرمان بیشتر در معرض خشکسالی هستند. این شرایط پدیده بیابان زائی را ایجاد کرده است.
4 – آلودگی هوا :
بانک جهانی تخمین می زند که خسارات وارده بر اقتصاد ایران در اثر مرگ های ناشی از آلودگی هوا، ۶۴۰ میلیون دلار در سال است ( البته از بانک جهانی باید پرسید مرگ یک فرد را چگو نه با پول اندازه می گیرید و اثرات آن را بر خانواده اش چگونه کمی می کنید ).
در گزارشی از برنامه زیست محیطی سازمان ملل متحد در بین ۱۳۳ کشور در ۱۴۰۳ که در موردشان اطلاعات وجود داشت، ایران از نظر شاخص های زیست محیطی در رتبه پایین ۱۱۷ قرار دارد. این رتبه قطعا در سال اخیر با آتش گرفتن ذخیره های نفت و خرابکاریهای ناشی از جنگ اسرائیل رو به وخامت گذاشته است. تهران، اراک از آلوده ترین شهرها بودند که شهرهای دیگری هم به آن اضافه شده اند. ( fa.m.wikipedia/ org ) 80 درصد آلودگی هوا
در تهران ناشی از دود اتومبیل هاست. آلودگی هوای تهران که نباید از ۱۰۰ به روی شاخص بگذرد، بین ۱۵۰ تا 3۰۰، نسبت به فصول مختلف است که سرطان ریه را برای شهروندان ایجاد می کند.
– گسترش متروی شهری از ” او جب واجبات ” است.
5 – جنگل زدایی :
جنگلهای کشور به یک سوم کل تقلیل پیدا کرده اند. بحران ریزگردها که خود ناشی از خشکی خاک به دلیل خالی شدن سفره های زیرزمینی آب است و بیماریهای چشمی برای اهالی ایجاد می کند در خوزستان سلامت اهالی را تهدید می کند.
6 – آب : آلودگی آبها و نبود زیرساخت تصفیه، بخش عظیمی از آنها را غیرقابل استفاده می کند. اگر دولت بودجه ای که صرف کنترل حجاب اجباری بانوان کرد، صرف پاکسازی آب رودخانه ها می کرد، 60 درصد رودخانه ها با کودهای شیمیایی و فاضلاب شهری آلوده نبودند. حیف که اولویت حکومت بجای تولید آب سالم، تبلیغات اسلامی و محو اسرائیل و صدور انقلاب شیعی بود.
– ” بحران آب ” بخش عظیمی به نبود سیستم نظارتی کارآمد و سرمایه گذاری برای بازیافت آب مربوط می شود. مدیریت بهینه در مصرف آب، افزایش راندمان آبی در کشاورزی با متد گلخانه ای، قطره ای یا حداقل متد سنتی غرقابی با جوی های سرپوشیده در مزارع که مانع بخار آب شود و جلوگیری از تولید محصولات آب بر، بردن صنایع آب بر به نزدیکی آبهای جنوب کشور از جمله اقداماتی است که از بحران می کاهد.
– مسیر توسعه کشور باید ” آب محور ” باشد. در سیاست حکومت برای ” خودکفایی غذایی ” به عنوان یک ” استراتژی امنیتی ” علیه تحریم ها، به تشدید بحران آب در کشور کم آب ایران منجر شد. خود کفانی غذایی در داخل ایران بدون واردات محصولات کشاورزی مانند گندم امکان پذیر نیست. طبیعی است که بعضی مواد آب بر را وارد کنیم و بجایش محصول دیگری مانند گاز مایع را صادر کنیم. هر کشور با دیگری فرق دارد و شرایط اقلیمی آن باید در نظر گرفته شود.
– عربستان هم زمانی گندم می کاشت ولی متوجه شد که این کار در عربستان و شرایط اقلیمی آن اشتباه است. زمین هایی در کانادا و استرالیا خرید و در آنجا محصولات مورد نظرش را تولید و به عربستان منتقل می کند. می توان حداقل زمین حاصلخیز اجاره کرد.
مسئله آب را جدی بگیریم. باید آب باران و سیل ها را در چاه های کم عمق مثل آنچه ژاپنی ها پیشنهاد کردند و یا در دریاچه های مصنوعی برای ذخیره آب، مثل آنچه فرانسوی ها انجام می دهند، ذخیره کرد. ایران حتی در خوزستان و سیستان سیل داشته است، ولی تکنیکهای ذخیره آب را نمی شناسد.
در ایران، مناطق شمالی ۹۰ درصد و بقیه مناطق ۱۰ درصد آب باران را دریافت می کنند ( ناصر کرمی، کنگره حزب جمهوری خواهان، سوسیال دمکرات و لائیک ایران 2024 ).
7 – رشد جمعیت : جمعیت در ابتدای دوران انقلاب در سال 57، حدود 3۵ میلیون نفر بوده است که امروزه با مهاجرین ۹۲ میلیون نفر است. این جمعیت آب و نان می خواهد و خشکسالی امکان تهیه آب و نان را فراهم نمی کند. – نمک زدائی از آب دریای جنوب و تولید آب قابل شرب، در صورت کم هزینه کردن آن می تواند یک راه حل باشد.
8 – انرژی : ما باید یک استراتژی انرژی داشته باشیم . باید توجه داشت که منابع زیرزمینی نفت و گاز و معادن تجدید پذیر نیستند . و روزی به پایان می رسند . امروزه 99% انرژی در ایران از طریق نفت و گاز تولید می شود. بهینه سازی مصرف نفت و گاز لازم است . در آینده چگونه می خواهیم انرژی تجدید پذیر مصرف کنیم. مصرف سرانه انرژی در ایران ۱۷ برابر میانگین جهانی است. استخراج بیت کوین که 20% کل در ایران انجام می شود. ( آژانس – انرژی جهانی ) کشور ما ۲۷۰ روز آفتاب دارد و دور تا دور مخصوصا شمال و غرب کوه
داریم. اگر انرژی آفتاب را ذخیره کنیم از هدر رفتن نفت و گاز جلوگیری می کنیم . از انرژی پاک که CO2 گاز کربنیک تولید نمی کند و موجب آلودگی هوا نمی شود بهره بگیریم. همانطور که قبلا ذکر شد، می توان در دامنه کوه ها یعنی 700 متر بالا تر از سطح زمین که گرد و خاک نیست، ورقه های ذخیره آفتاب را نصب کرد. در سیستان و بلوچستان می توان 120 روز انرژی بادی داریم. تولید کرد. البته انرژی باد، در حال حاضر بصورت ارزان ذخیره نمی شود ولی در آینده آن هم می تواند مورد استفاده قرار گیرد . انرژی آبی هم باید بررسی شود .
– سیستم انرژی های تجدید پذیر در دنیا 5/2 درصد است. بزودی استفاده از انرژی فسیلی به کنار گذاشته خواهد شد و انرژی خورشیدی، بادی، آبی و هیدروژنی جانشین آن خواهد شد. – مراکز تولید برق با نیروگاههای اتمی امروزه در بعضی کشورها مثل آلمان مشکلاتی فراهم کرده وقتی این نیروگاهها کهنه می شوند. دفن آنها در زمین مشکلاتی از نظر زیست محیطی برای سالیان دراز ایجاد می کند. در هر تصمیم باید منافع نسل آتی را در نظر گرفت. برای تغییرات باید سازماندهی کرد.
– از نظر آلودگی وتولید گازکربنیک ایران رتبه 6 در دنیا دارد (چین، آمریکا، هند، ژاپن، روسیه، ایران ) .
9- فقر : نداشتن امکانات برای گذران زندگی مردم هم یک مسئله زیست محیطی است. هر روز عده ای از مردم کشور به زیر خط فقر فرو می روند. طبقه متوسط به طبقه فقیر می پیوندند. سرمایه داران از کشور خارج می شوند. مسئله خروج سرمایه یکی از دلایل فقر است. سیاستهای حکومت هم در تخصیص بودجه به شبه نظامیان در منطقه و هزینه های سرسام آور تبلیغاتی و بودجه هائی که نهاد مذهبی می بلعد و البته تحریم ها در جامعه فقر ایجاد کرده است.
– تورم یعنی مالیات پنهان از همه مردم که به گفته آقای پزشکیان رئیس جمهور دولت چهاردهم ۳۶ درصد است که با ۱۵ درصد مالیات آشکار بردرآمد 51 درصد کل مالیات آشکار و پنهان از مردم ایران گرفته می شود. چاپ اسکناس بی رویه موجب تورم است که ایران در بین کشورهای خلیج فارس رکورد دارد. خانواده ۴ نفره اگر کمتر از 210 دلار در ماه ( 20 میلیون تومان ) درآمد داشته باشد فقیر محسوب می شود و اگر حقوق پایه کارگری که زیر 100 دلار ( 8 میلیون ) است در نظر بگیریم، در صورتیکه این تنها درآمد یک خانواده 4 نفری باشد، آن خانواده ” زیر خط فقر مطلق ” قرار دارد. نه تنها تحریم ها مردم ایران را فقیر کرده است، نهاد مذهبی هم عملا بودجه مملکت را می بلعد. پول فروش نفت و گاز، لیتیوم و منابع زیر زمینی دیگر، صرف هزینه های نیروی شبه نظامی لبنانی، عراقی، یمنی، فلسطینی، افغانستانی، پاکستانی و غیره شده است و صندوق خالی است. در حال حاضر، دو صندوق در کشور، وجود دارد. درآمد حاصله از فروش منابع زیرزمینی در صندوقی است که در اختیار رهبر است. صندوق دولت، که مالیاتهای مردم به آن واریز می شود، تقریبا خالی است. اقتصاد راکد است. سازمانهای عریض و طویل زیر مجموعه بیت رهبری یا مالیات نمی پردازند یا مالیات بسیار ناچیزی می پردازند. مردم فقیر این عدم پرداخت مالیات سازمانهای مذکور را باید جبران کنند . هزینه موشک پراکنی های نمایشی و پر خرج را هم اضافه کنید. اینها دلیل فقر روزافزون مردم ایران است. از هر 200 موشکی که شلیک می کنند بیش از 150 آن در هوا پودر می شود و جنگ مردم را فقیرتر کرده است. جنگ افروزی را کنار بگذاریم.
10- از دفن ضایعات اتمی روسیه در کشور بپرهیزیم ( مختصصان محیط زیست که اکنون در زندان هستند این امر را گوشزد کردند. بجای قدردانی، زندانی شده اند ). داشتن حاکمین سرسپرده به روسیه و چین مشکلات زیست محیطی برای ایران ایجاد کرده است.
– از بین بردن حیات موجودات دریائی در خلیج فارس با واگذاری بهره برداری چین از خلیج فارس یک اشتباه زیست محیطی برای خلیج بوده است.
11 – اجازه خروج لیتیوم، که فلزی بسیار نایاب است و برای ساخت باطریها در داخل کشور باید استفاده بشود، یکی از تصمیمات اشتباه است. ما با منابعی که در همدان و در دریاچه ارومیه داریم دومین کشور دارای این منبع با ارزش هستیم که بسیار گرانتر از نفت است. اگر خودمان باطری ها مثل باطری برای اتومبیل های برقی را در داخل تولید کنیم و صادر کنیم با ایجاد شغل و درآمد حاصله وضع اقتصادی بهتری می داشتیم و می توانستیم فقر را هم کاهش دهیم. در صورت تولید اتومبیل های برقی می توانستیم از آلودگی هوا هم بکاهیم.
– اتومبیل های بنزینی با تغییر کوچکی می توانند هیدروژنی بشوند و چین بزودی این اتومبیل ها را به بازار عرضه می کند و در آینده این اتومبیل ها جای اتومبیل های بنزینی و برقی را خواهد گرفت. به همین جهت کارخانه های خودرو سازی باید آینده نگر باشند و از آلودگی هوا بکاهند و همچنین به صنعتی کردن کشور بیاندیشیم.
12 – ساختن سلاح اتمی که بزودی وبال گردن کشورهای دارنده آنها می شود، هزینه زیاد و خطر انفجار با زلزله دارد. جنبه بازدارنده در مقابل تهدید خارجی را هم از دست داده است. چون جنگهای آینده دیجیتالی، میکروبی ویروسی است و نه اتمی. پیغام گیرهای همراه پیجرها در لبنان و ویروس کرونا که اقتصاد دنیا را از کار انداخت این امر را ثابت کردند.
آلمان، ژاپن و کره جنوبی بمب اتم ندارند و امنیت دارند، آنها هم غنی سازی کرده اند ولی سلاح هسته ای نساخته اند. نداشتن سلاح هسته ای هم امنیتشان را تهدید نکرده است. اگر ایران حکومتی می داشت که آتش ایران هراسی به تنور اسرائیل نمی ریخت ما هم امنیت داشتیم.
چین بدون شلیک یک گلوله، با ویروس کرونا، اقتصاد دنیا را فلج کرد. اعم از اینکه این ویروس عمدی یا غیرعمدی منتشر شد ولی یک امر را ثابت می کرد، این ویروس بطور طبیعی قبلا وجود نداشت، آن را در آزمایشگاه برای جنگهای ویروسی می ساختند و در حال تست کردن میزان کشندگی آن بودند.
نکته پایانی :
– کمبود برق صدمات جدی به مردم و صنایع می زند. استخراج بیت کوین را غیرقانونی باید کرد. به ذخیره انرژی خورشیدی بپردازیم. ایران حدود ۹۲ میلیون جمعیت دارد که سالیانه 2/1 یا یک و دو دهم درصد رشد دارد.
– از کل بارش سالیانه در ایران، ۵۰ در صد در زمستان و در تابستان فقط ۴ درصد است. رودها به استثنای کارون، کم آب و یا خشک می شوند. دریاچه های ایران آب شور دارند و دریاچه ارومیه فقط ده درصد آب قبلی اش را دارد، دریاچه هامون به کل خشک شده است. نتیجه ریزگردها، که خود ناشی از خشک شدن خاک به دلیل نبود آبهای زیرزمینی است، طوفان نمک است که موجب آسیب به زمینهای کشاورزی هم می شود.
– بیش از 93 درصد آب کشور در کشاورزی مصرف می شود. ولی این بخش اهمیت زیادی در اقتصاد کشور ندارد. در بیشتر کشورها 90 درصد آب برای کشاورزی از بازیافت آب پس آب ها می باشد، اما سیستم های تصفیه برای بازیافت آب در ایران ناکافی است. در ایران راندمان آبیاری فقط ۳۵ درصد است. آب قبل از رسیدن به ریشه گیاه تبخیر می شود. مدیریت آب پیچیده است و در جمهوری اسلامی مدیریت وجود ندارد.
-580 سد در ایران وجود دارد و ۱۰۰ تای دیگر هم در دست احداث است. به دلیل بی کفایتی، سد اولیا را، در زمین شور زدند و ۶۶ میلیون تن نمک در مخزن سد، بوجود آمده است. همینطور در مورد تعداد چاه ها که از ۴۷۰0۰ به ۸۷۹۰0۰ در سال 2013 رسیده بود که پیش از نیمی از آنها غیرقانونی بوده است.
– زدن سد و چاه باید با مجوز، مطالعه و محدود باشد. وقتی سفره های آب زیرزمینی به پایان می رسد فرونشست زمین ایجاد می شود. میانگین فرونشست 6 سانتی متر در ایران دارد که در بعضی نقاط تا ۱۹ سانتیمتر است. به تازگی فرونششتهای عمیق تر هم در تهران دیده شده است. این اطلاعاتی است که نشریه علمی Nature در سال ۲۰۲۱ منتشر کرده است.
راهکارها :
باید از کشورهای دیگر بیاموزیم. عربستان از دریا به زیر زمین هایش لوله کشی کرده است، اسپانیا دستگاههای نمک زدایی از آب دریا را در سراسر کناره های دریا در کشورش نصب کرده است.
– باید از پروژه خودکفایی کشاورزی که یک هدف نظامی است دست کشید. بطور مثال مواد کشاورزی آب بر مثل گندم و برنج را وارد کرد. بجایش زعفران و پسته کاشت و صادر کرد، آب را سهمیه بندی کرد و به بهینه سازی مصرف آب ( با شیرهای اتوماتیک که بسته می شوند ) پرداخت. مسئله آب را جدی بگیریم.
منابع :
1- دکترشیردخت زیارتی ومانی، بی آبی در کشور امام زمان وحضرت عباس!، رسانه مانی، 23 ژوئیه 2023
2 – دکتر فرزین پژمان، آب هستی نامرئی، آیا ابر بحران آب مردمان را خواهد بلعید؟، رسانه مانی، 25 ژوئیه ۲۰۲۵
۴ – گزارش برنامه ها زیست محیطی، fa.m.wikipedia.org، سازمان ملل متحد
5- ناصر کرمی، کنگره حزب جمهوریخواهان سوسیال دمکرات و لائیک ایران، 2024، فرانسه.
6- علی شفیعی دارافشانی، اعلی شمس اژیه، دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان، نشریه منظر، شماره ۶۹، سال ۱۴۰۳
از همین نویسنده : شیردخت زیارتی
9- دکتر شیردخت زیارتی، مقدمهای بر توسعه، عدالت اجتماعی و دولت رفاه در ایران فردا، بحث آزاد جمعه ها، تلویزیون اینترنتی رنگین کمان بنیاد آزادی اندیشه و بیان ، 21 آوریل 2024
10 – دکتر شیردخت زیارتی، توسعه متوازن و پایدار برای ایران آینده، رادیو مانی، 7 ژوئن 2025.
11- دکتر شیردخت زیارتی، توسعه انسانی در اقتصاد بیمار ایران، 15 دسامبر 2024، سایت ایران لیبرال .
