زری شمس
ما حکومت شاه و شیخ را آزموده ایم و با گوشت و استخوان زیان های مرگبار این حکومت ها را چشیده ایم. اکنون زمان آن رسیده که مردمان آزاده و انساندوست ایران حکومتی برپا کنند که در آن آرزوهای برباد رفته ی خود را بیابند، حکومتی دموکراتیک و لائیک (لائیسیته به معنای آزادی باورها و دین ها، جدایی دین و ایدئولوژی از دولت و حکومت و همه نهادهای وابسته به آن )، حکومتی که خودکامه نباشد و خود را بر هم میهنانمان تحمیل نکند. چنین حکومتی بی گمان از سوی شهروندان پذیرفته و پشتیبانی خواهد شد و روشن است که همگان با دل و جان با آن همراهی خواهند کرد.
از آنجا که ما خواهان دگرگونی های بنیادی در جامعه ی آینده ی ایران هستیم نیاز به این داریم که در تعریف برخی واژه های مهم بازبینی انجام دهیم و تا آنجا که می شود با توجه به شرایط ویژه ی دوران حاضر واژه های نوینی برای آن ها پیدا کنیم. یکی از واژه های حقوقی و سیاسی که همچنان معنا و بار دینی و شرعی دارد واژه ی «مشروع» است که در زیر به بررسی آن می پردازم.
گفت و گو درباره ی واژه های legitimacy, légitimité, legitimitet … و پیدا کردن برابر پارسی درست برای آن در ایران آینده بسیار ارزشمند است. در اینجا من بسیار کوتاه و فشرده دیدگاه خود را درباره ی این واژه در برابر خوانندگان می گذارم تا بتوانیم با یاری یکدیگر درباره ی آن پژوهش کرده ومعادل یا برابر دقیق و درست و قابل پذیرشی از آن بدهیم.
مفهوم لژیتیمیته ( به زبان فرانسه ) سده ها است در اندیشه ی سیاسی وارد شده است. افلاطون و ارسطو هر یک به گونه ای از آن سخن گفته اند. فلسفه ی افلاطون با سیاست آمیخته است. او در گفت و گو برای «قانون ها» از جمهوری( آرمان شهر) سخن می گوید و در آنجا درون مایه ی اصلی آن را «عدالت» یا «دادگری» می داند. ارسطو هم با بهره گیری از همین گفتار از یکی نبودن پادشاهی، آریستوکراسی و دموکراسی سخن می گوید.
مارکوس تولیوس سیسرون سخنور، سیاستمدار، فیلسوف و اندیشمند رُم باستان این واژه را برای بیان قانونی بودن فرمانروایی به کار برده است. او در سخنرانی هایش از قانونی بودن سخن می گفت و از برتری خواست مردم بر خواست فرمانروا پافشاری می کرد.
در دوره های پس از آن لژیتیمیته را بیشتر برای حقوق آسمانی «الهی» پادشاهان به کار برده اند. در سده ی نوزدهم بیشتر، شاه ها بر سرزمین های اروپایی فرمانروایی می کردند. پاپ لئوی ۱۳ (۱۸۱۰-۱۹۰۳) در آغاز سده گفته است که قدرت او و کسانی مانند او از خدا سرچشمه می گیرد که ارزشی بالاتر از نوع بشر دارد، یعنی مشروعیت یا قدرت دینی دارند.
اما در دهه های پس از آن امپراطورها و پادشاهان لژیتیمیته یعنی قدرت خدایی خود را از دست دادند. برای نمونه در سال ۱۹۴۶ امپراطور ژاپن پذیرفت که قدرت او از سوی خدا نیست و او نماینده ی قدرت مردم است (فرهنگ بریتانیکا). در دنیای پیشرفته، امروز بیشتر پادشاهان نقش سمبولیک دارند و تنها تشریفاتی هستند.
برای آن که واژه ی لژیتیمیته را بهتر بشناسیم نگاهی به فرهنگ های لغت می اندازیم:
در زبان انگلیسى legitimacy (لاتین legitimus) به معنی قانونی، از ریشه ی لاتین
legis ,lex به معناى قانونlaw گرفته شده است. این واژه با «قانونی بودن» و یا «برابر قانون بودن» کار دارد. در این واژه ی انگلیسی واژه های legal به معنای قانونی، مجاز، legislation به معنای قانون گذاری و legacy به معنای میراث نهفته است.
برابر لغت نامه ی بریتانیکا این واژه، پذیرش همگانی و مردمی یک دولت، رژیم سیاسی یا سیستم حکومتی است.
در زبان سوئدی واژه ی legitimitet از میانه ی سده ی ۱۷ به کار رفته است و کاربرد و معنای مذهبی ندارد. این واژه به زبان سوئدی یعنی «قانونی بودن»، «حق قانونی» و معنای دیگر آن حقی بوده که شاه بر تاج و تخت داشته است و سلطنتش را موروثی می کرده است.
در زبان فرانسه مفهوم حقوقی و جامعه شناختی لژیتیمیته برابر با اصل برتری است که در لحظه ی تاریخی، عادلانه، درست و قانونی است. لژیتیمیته برتر از قانونی بودن است زیرا بستگی به فرهنگ هم می تواند داشته باشد و مثبت ارزیابی می شود.
در زبان فرانسه لژیتیم به صورت صفت به معنای آن چیزی است که از قانون و مردم سرچشمه می گیرد. آنچه که بر منطق، عدالت و خواست همگانی استوار است و باید از آن فرمانبرداری کرد، واجب، آنچه که در فرهنگ عادلانه است. لژیتیم معنای ویژه ی دیگری هم دارد؛ هنگامی که می گوییم پادشاهی لژیتیم یعنی پادشاهی که سنتی یا قانونی است. زمانی که می گوییم فرزند لژیتیم یعنی فرزندی که از زناشویی قانونی و برابر سنت پدید آمده باشد.
در درازای روزگاران دگرگونی هایی در معنای این واژه پیدا شد. از آن جمله این که legitimacy همسان با سنت ها هم باید باشد و گاهی نیز «رضایت» را پایه و اساس حاکمیت لژیتیم دانستند.
اما در معنایی که ماکس وبر آلمانی (۱۸۶۴تا۱۹۲۰( نظریه پرداز توسعه مدرن جهان غرب می دهد اساس و پایه ی legitimacy را بر « ایمان و عقیده»(باور) می داند.
البته باید توجه داشته باشیم با گذشت زمان این واژه در علوم گوناگون و در ارتباط با سیاست هم معنی های گوناگونی پیدا کرده است اما « الزام»(ناگزیر بودن) و« اطاعت»(فرمانبرداری) را در واژه ی لژیتیم نهفته می بینیم.
در زبان پارسی واژه ی legitimacy از زبان های دیگر و در زمان مشروطه وارد فرهنگ سیاسی ایران شد و واژه ی «مشروعیت» را به عنوان معادل یا برابر آن قرار دادند و این واژه معنای مخالف و در برابر مشروطه به خود گرفت. شیخ فضل الله نوری که از محمد علی شاه مستبد حمایت می کرد می گفت مشروطه باید مشروعه باشد. او می گفت قوانین باید موافق اسلام باشد و «مشروعیت » را در برابر مشروطیت پیشنهاد کرد. خمینی در صحیفه ی نور می نویسد: مرحوم شیخ فضل الله نوری رحمته الله علیهم ایستاد که «مشروطه باید مشروعه باشد، باید قوانین موافق اسلام باشد».
آیا به کار بردن این معادل در یک حکومت لائیک یا سکولار معنای درستی است؟ آیا می توانیم این واژه را در ایران آینده هم به کار بگیریم؟ برای این که درک درستی از معنای این واژه پیدا کنیم به جست و جویی در منابع گوناگون پارسی می پردازیم.
مشروعیت برابر فرهنگ فارسی معین: «مشروع، آنچه موافق شرع باشد، چیزی که طبق شرع جایز باشد. مشروعه مونث مشروع، حکومت مشروعه (سیاسی) حکومتی که منطبق بر قوانین شرع (اسلام) باشد».
مشروعیت یک واژه ی عربی است و شکل مشتق از شرع است. شرع از نظر دستوری اسم و به معنای دین، آیین و کیش است. لغت نامه ی دهخدا می نویسد «شرع از نظر دستوری اسم است و به معنای دین و مذهب راست و آشکار. دین و آئینی که از جانب خداوند عالمیان به توسط پیغمبران بر بندگان آمده است». واژه ی شرع در برابر عرف به کار می رود. عرف یعنی سنت، عادت و قانون، آنچه که در میان مردمان معمول و متداول است، شناخته، معروف. مشروعیت مصدر جعلی از مشروع بودن است یعنی آنچه جایز و مطابق شرع باشد.
در فقه و با تعبیر اسلامی معنای مشروعیت باور داشتن به حاکمیت (منطبق با قوانین شرع ) است .این که شهروندان نه تنها باید به اسلام و شرع باور داشته باشند و بپذیرند بلکه موظف به اطاعت کردن از آن نیز هستند. پس می بینیم مشروعیت امری ذهنی است و نه عینی. در اندیشه و تفکر اسلامی هر پدیده و هر چیزی با اراده ی خدا به وجود می آید و به این صورت مشروعیت پیدا می کند: «بر اساس بینش اسلامی و ربوبیت تشریعی باید گفت که قانونگذار در اصل باید خدا باشد و در کنار خدا کسی حق قانونگذاری ندارد» (نظریه سیاسی اسلام، محمد تقی مصباح یزدی، رویه ی ۲۳۷)، «مشروعیت در بینش اسلامی ریشه در اعتقادات و معارف اسلامی دارد».(نظریه سیاسی اسلام ۱۳۷۹، مصباح یزدی رویه ی ۱۴۶).
در زبان پارسی امروزی همانگونه که نوشتم مشروع و مشروعیت را در برابر legitimacy ، legitimité, legitimitet گذاشته اند و معنای عرفی و قانونی هم گرفته است. امروزه هنگامی که در حکومت اسلامی از مشروعیت حکومت حرف می زنند یعنی حاکمیتی که از شرع و قواعد شرع برخاسته است و مردم ناگزیرند از آن پیروی کنند. از آنجا که مردمان همه وظیفه دارند به دین و به فرمان خدا باور داشته باشند پس مشروع است، یعنی آنچه را که خدا روا داشته و مردمان نیز آن را پذیرفته اند مشروع است و این واژه به این صورت، مورد پذیرش مردم قرار گرفته است.
در حقیقت با توجه به دگرگونی هایی که در دنیای امروزی در نوع تفکر پدید آمده و با توجه به تغییراتی که در شکل حکومت ها به وجود آمده بایستی بین آن هایی که حکومت می کنند (فرمان می رانند) و آن هایی که بر آن ها حکومت می شود(فرمانبرداری می کنند) یک رابطه ی متقابلِ پذیرفتنی وجود داشته باشد. اگر ما بخواهیم از دید دموکراتیک به پروسه ی دست یابی به حاکمیت جدید نگاه کنیم باید این پروسه لژیتیم باشد یعنی این مسئله ای اجتماعی است و همه ی افراد جامعه را در بر می گیرد و به این معنا است که بگوییم جامعه ی مورد بحث چگونه سازماندهی شده و اداره بشود که همه ی مردمان در آن سهیم و همباز باشند. اگر چنانچه اصول دموکراسی در پروسه ی ایجاد حکومت جدید رعایت بشود می توانیم از لژیتیمیته ی دموکراتیک سخن بگوییم.
به باور من سیستم سیاسی کشور باید پایه ای دموکراتیک داشته باشد یعنی همه ی قدرت از مردم بیاید، جایی که همه ی مردم دارای ارزشی مساوی باشند و این شرط اساسی برای لژیتیم بودن حکومت است.
ما باید به این نکته هم توجه داشته باشیم که اگر چه از الگوهای غربی بهره می بریم اما باید این کار را با توجه و دقت در خاستگاه اجتماعی و فرهنگی جامعه ی خود انجام بدهیم و مدلی درست کنیم که متناسب با شرایط ویژه ی جامعه ی ما باشد.
به باور من و با توجه به تعاریفی که داده شد در واژه ی legitimacyیک عنصر پایه ای وجود دارد و آن هم این است که حاکمیت( که برخاسته از رأی شهروندان است و از قانونی که نمایندگان مردم نوشته اند) باید از سوی شهروندان پذیرفته شود. این حاکمیت در صورتی مورد پذیرش قرار می گیرد که قانونی باشد. قانون را نمایندگان مردم در پارلمان یا مجلس برگزیده ی شهروندان می نویسند و از آن رو قابل قبول و پذیرش همگان قرار می گیرد.
اگر بخواهیم واژه ی درستی به جای لژیتیمیته بگذاریم بهتر است «مقبولیت (پسندیدگی)، قانونی بودن یا قانونیت » را به جای «مشروعیت» پیشنهاد کنیم. مقبولیت به معنای پسندیدگی؛ مورد پذیرش بودن است که هم خواست مردمی را در خود دارد و هم قانونی بودن است؛ آنچه که پذیرفته می شود یعنی مورد قبول مردم واقع می شود. در مقبولیت و قانونی بودن رضایت، خواست و اراده ی مردم نهفته است.
هرچند واژه ی مقبولیت هم عربی است اما وابستگی مذهبی در آن وجود ندارد. البته پذیرفته شدن و جا افتادن واژه های جدید هم به زمان و بحث و گفت و گو نیاز دارد.
از آنجا که «مشروعیت» بر مبنای قوانین و احکام شرع است و از اسلام و تعاریف آن سرچشمه می گیرد، بهتر است آن را به کار نبریم، زیرا ما برآنیم تا بنیاد این دروغ بزرگ را براندازیم پس باید کوشش کنیم برابرها و یا مفاهیم تازه ا ی به واژه هایی که رنگ مذهبی گرفته است و کاربردشان به صورت عادت درآمده، بدهیم. بنابراین می توانیم با توجه به تعریف های بالا به جای «مشروعیت حکومت»، از یکی از ترکیب هایی که پیشنهاد می کنم: « مقبولیت حکومت، قانونی بودن حکومت، مردمی بودن حکومت» بهره بگیریم. پس بهتر است به جای «حکومت مشروع» هم «حکومت مردمی یا مردم محور، فرمانروایی مردمی، حکومت قانونی، حکومت مقبول» را به کار ببریم.
زری شمس (زهرا شمس یدالهی)
۲۸ آذر ۱۴۰۱ برابر با ۱۹ دسامبر ۲۰۲۲
