خسرو شاکری نیز رفت. هفته پیش ” خسرو خوبان ” جهان را وانهاد و گذشت و این هفته دکتر خسرو شاکری تن خسته اش را تکاند و رفت، تا فردا نوبت که باشد!خبر مرگ خسرو تکانم داد. نمی توانم خود را ببخشم از این که هفته پیش پاریس بودم و به سراغش نرفتم. در مراسم خاک سپاری زنده یاد رضا دانشور عصا به دست و خمیده خود را به گورستان پرلاشز رسانده بود. برای لحظه یی دیدمش و سلام و علیکی کردیم ودو کلمه با هم گفتیم و شنیدیم، اما جای گفت و گو نبود. هر بار گذارم به پاریس می افتاد، وظیفه خود می دیدم که به دیدارش بروم، حتا اگر نیم ساعت باشد پیش او بنشینم . اتاقکی کوچک در حومه پاریس داشت که جای نشستن نبود. کتاب ها و جزوه ها اتاقک را در خود بلعیده بود. می بایست مشت مشت کتاب را جابه جا کرد تا جایی باز شود و چند لحظه یی نشست.هنگامی که دکتر خسرو شاکری را در اواخر سال 2002 میلادی دیدم، به عادت یک حرفه قدیمی در ایران، به این فکر افتادم تا گفت وگوئی با وی انجام دهم. مردی که در برابرم نشسته بود، از یک سو ، تجربه ی چند دهه فعالیت اجتماعی – سیاسی در ایران و خارج را بر دوش داشت و از سوی دیگر تاریخ شناسی بود که تاریخ تدریس می کرد و حوادث ایران و جهان به ویژه تاریخ جنبش های چپ و رهایی بخش را به خوبی می شناخت؛ عمری در گوشه ی کتاب خانه ها و در لابلای آرشیو ادارات و وزارت خانه های کشور های گوناگون به جست و جوی اسناد و مدارکی پرداخته بود تا سرگذشت و سرنوشت این جنبش ها را دریابد. حاصل این تلاش ها، نگارش و انتشار، ده ها اثر در زمینه ی جنبش چپ و تاریخ ایران، به زبان فارسی و زبان های گوناگون است: اسناد تاریخی : جنبش کارگری ، سوسیال دموکراسی و کمونیستی ایران . 23 جلد، پیشینه اقتصادی – اجتماعی جنبش مشروطیت به زبان انگلیسی و فارسی، ارامنه ایران ، نقش خلاف – آمد – عادت یک اقلیت در فرهنگی غالب به انگلیسی، جمهوری شوروی سوسیالیستی ایران « میلاد زخم » به فارسی . و انگلیسی – سیاست آغازین : دور باز تولید داستان ها و بازی های کودکان در ایران – تاریخ مستند جنبش کارگری و سوسیالیستی ایران – 9 جلد به انگلیسی ، فرانسه و آلمانی – یک شاهزاده سرخ در فرانسه : زندگی ایرج اسکندریکتاب های در دست انتشار :

– نخستین کودتای شاه ، تیراندازی به شاه در بهمن 1327

– تراژدی کمونیست های دگراندیش ایران ، گروه های ارانی 1311 – 1305 و 1317 – 1311 « مبتنی بر اسناد بین الملل کمونیست »

– قربانیان ایمان : کمونیست های ایران و روسیه شوروی 1940 – 1917 « مبتنی بر اسناد بین الملل کمونیست : 

نخستین دیدار من با خسرو شاکری زیرتندیس ” دانتون ” واقع در خیابان سن ژرمن پاریس رخ داد. با دوستی مشترک، دقایقی زیر نیم تنه ی سبز تیره رنگ دانتون به انتظار ایستادیم و ازصاحب تندیس و از آن روزهای پر تب و تاب انقلاب بزرگ فرانسه صحبت کردیم ، تا دکتر شاکری از راه رسید . قدم زنان به راه افتادیم. پیشنهاد کرد که به یک رستوران ایرانی در همان نزدیکی ها برویم. رستوران کوچکی در یکی از کوچه پس کوچه های اطراف خیابان سن ژرمن بود. همان جا بود که به او پیشنهاد کردم، اجازه بدهد با هم یک گفت وگوی طولانی انجام دهیم ،تا وی از تجربیات و فعالیت های خود بگوید. لب خندی زد و گفت که کار های نیمه تمام زیاد دارد. علاوه بر آن وضع جسمانی اش هم خوب نیست و قرار است چند روزی دریک بیمارستان بستری شود. وقتی پافشاری کردم، در جواب گفت : باشد. فکر می کنم.ارتباط ما ادامه یافت تا بالاخره در یکی از روزهای آوریل 2004، با مشتی پرسش در دست،روبروی یک دیگر نشستیم و نخستین بخش از گفت و گو ها انجام شد.گفت و گوها به دلیل این که من درشهرستان بودم و خسرو در پاریس زندگی می کرد، در یک فاصله دو ساله انجام شد. حاصل آن گفت و گویی شد در حدود سی صد صفحه. اصرار داشت نام این گفت و گو را بگذاریم ” زندگی غزل نبود ” او در این گفت و گو از همه چیز و همه جا از ایران و خارج از ایران گفت. انبان خاطرات نانوشته اش را گشود و دهلیز های ذهنش را کاوید و آن چه را که به خاطر می آورد بیان کرد. قرار شد همراه با این گفت و گو ها تمامی اسناد و مدارکی که با خود دارد، را آماده سازد تا این گفت و گو ها به چاپ برسد، اما بنا به خلق و خوی ما ایرانی ها و شرایطی که امروز در آن زندگی می کنیم، این گفت و گو نیز در پستو خانه خسرو و من معطل ماند و به چاپ نرسید.خسرو شاکری علاوه بر فعالیت های سیاسی و اجتماعی یک نویسنده و تاریخ نگار بود. متاسقانه این امکان وجود ندارد که یک کتاب را در چند صفحه خلاصه کرد . پس بخش کوتاهی از سفرش به لبنان و از دیدارش با جورج حبش می نویسم تا یادی از این عزیز از دست رفته کرده باشم:خسرو شاکری در باره زندگی اش می گوید: در یک خانواده متوسط به دنیا آمدم. پدرم بازرگان و مادرم معلم بود. جدّ پدری ام از ایل زند و از نوادگان کریم خان زند بود. پدر بزرگ مادری ام تبریزی بود. مادر بزرگم در تهران به دنیا آمده بود، ولی از یک سو شیرازی بود و از دیگر سو لنکرانی. بنابراین خانواده ما ، هم رنگ آذری دارد و هم شیرازی . هم قفقازی – لنکرانی است و هم لری . خود من هم در ششم آبان 1317 ( 28 اکتبر 1338) در تهران چشم به این دنیای غم انگیز گشودم.دیدار با جرج حبش
در سال 1969 زمانی که به فلورانس رفتم، مجید زربخش دبیر تشکیلات کنفدراسیون بود. با من تماس گرفت و از من خواست به عنوان نماینده کنفدراسیون در کنگره دانشجویان اردنی- فلسطینی، که در لبنان، برگزار می شد، شرکت کنم. دانشجویان فلسطین معمولاً در لبنان بودند. فلسطینی هایی که در اردن بودند،اردنی محسوب می شدند، ولی چون در اردن خیلی سخت گیری می شد، کنگره شان را در لبنان منعقد کردند. کنگره در خارج بندر صیدا در لبنان و به طور مخفیانه دریک اردوگاه تقریبا نظامی برگزار می شد. دلیل آن هم این بود که برگزار کنندگان کنگره فلسطینی بیشتر شان هم از عناصر چپ بودند. من برای شرکت در این کنگره به بیروت رفتم…..تنها رفتم. چون پاسپورت ایرانی داشتم و علت سفرم را هم توریسم گفتم. در فرودگاه خیلی مورد سئوال و جواب قرار گرفتم. سپس به یکی از دفاتر فلسطینی ها مراجعه و خودم را معرفی کردم. چند جوان فلسطینی مسؤول دفتر بودند. یکی از آنان از من پرسید : حسن ماسالی و خسرو کلانتری را می شناسید؟ طبیعتا گفتم : بله. ولی بلافاصله با خودم گفتم : این دوستان ما در منطقه با این گًل و گشاد بازی ،چه کار احمقانه و خطرناکی را مرتکب شده اند. در حالی که همه در منطقه، با نام مستعار فعالیت داشتند، این دونفر با نام اصلی فعالیت می کردند، این بی احتیاطی و عدم رعایت مخفی کاری کامل می توانست برای بسیاری از فعالان داخل کشور که به اردوگاه های فلسطینی می آمدند ، گران تمام شود. این دو، از یک سو، با کنفدراسیون و جبهه ی ملی در اروپا رابطه داشتند و از سوی دیگر، تشکیلات جبهه ی ملی در خاور میانه را می چرخاندند و در داخل ایران نیز با سازمان چریک های فدایی خلق تماس داشتند. با خود گفتم : هرکسی می توانست با بردن نام ماسالی و کلانتری در صفوف نیروهای مبارز نفوذ و ضربه ی هولناکی به تشکیلات شان وارد کند. این گًل وگشاد بازی به هیچ رو قابل توجیه نبود. این را که می گویم مربوط به زمانی است که هنوز سیاهکل اتفاق نیفتاده و این دو با رهبران چریک ها از جمله با مسعود احمدزاده و دیگران در ارتباط بودند. می دانید که اسرائیلی ها آن جا را می پاییدند و ساواک هم در لبنان دستگاه عظیمی داشت. به هر صورت به صیدا رفتم. در آن جا نمایندگان کشور های دیگری هم بودند. یک اردوگاه شن زار و نظامی بود. ما را درون چادر ها جا دادند. فقط یک شیر آب وجود داشت که برای دست و رو شستن و کار های دیگراز آن استفاده می کردند. وضع بهداشتی آن جا بسیار بد بود……اصولا کنگره های مخفی نمی تواند شرکت کنندگان زیادی داشته باشند. آدم های مورد اعتماد را دعوت کرده بودند. کافی بود یکی گزارش می کرد، اسرائیلی ها بلافاصله آن جا را بمباران می کردند. کنگره زیر یک چادر برگزار می شد. پیش از آن که پیام خود را بخوانم، گفتند : جرج حبش می آید و می خواهیم ترا به او معرفی کنیم. جرج حبش آمد اما پیش از سخنرانی، مرا نزد او بردند و به عنوان نماینده کنفدراسیون دانشجویان ایرانی معرفی کردند. کنفدراسیون را می شناخت. دست داد. مرا در آغوش گرفت و روبوسی کرد. خیلی تشویق کرد به ادامه ی مبارزه. بعد نوبت خواندن پیام من شد. آن را با یک جمله عربی شروع کردم و بقیه را به انگلیسی خواندم که ترجمه می شد.√ هنگام معرفی به جرج حبش، آیا شما تنها بودید یا همه میهمانان خارجی دیگری هم معرفی می شدند؟√√ در آن لحظه تنها بودم. شاید دیگران را قبلا معرفی کرده بودند، و شاید هم بعداً معرفی می کردند. ولی ملاقات ما خصوصی بود. پنج شش دقیقه یی طول کشید و در باره ی انقلاب فلسطین و ایران حرف زدیم. بحث نبود. مراسم معارفه بود.کنگره به خوبی برگزار شد. قطع نامه یی هم تصویب شد. سپس مرا به بیروت برگرداندند. در بیروت در خواست کردم تا بعضی از مسؤولان فلسطینی را ببینم. یکی از معاونان ابوعمّار( یاسر عرفات ) ، را دیدم. جوانی بود با موهای بور و تیپ کاملا اروپایی. باور نمی کردم فلسطینی است . ظاهراً از کادر های دیپلماتیک شان بود. جوان شسته رفته و تحصیل کرده یی بود. کمی در باره فلسطین و ایران صحبت کردیم. شنیدم که چند سال بعد او به دست اسرائیلی ها به قتل رسید. متاسفانه نام او را فراموش کرده ام. شاید در جایی نوشته باشم. معمولا نمی نوشتیم. مخفی کاری بود. از مرگش خیلی متاسف شدم.با هیات تحریریه ی « الهدف » نیز که ارگان گروه فلسطینی تحت رهبری هاواتمه بود ، ملاقات و از حمایت مردم ایران از جنبش فلسطین صحبت کردم و آنان هم از مبارزه بر ضد شاه گفتند . مساله یی که پیش آمد ، آنان در سخنان خود از «خلیج عربی» یاد می کردند و من تذکر دادم که این اشتباه است و به سود شاه تمام می شود. اما آنان نمی توانستند بفهمند که ضررهای این نام گذاری چیست؟ متأسفانه برخی از مائوئیست ها هم ادای آنان را در می آوردند.هدیه یی به رسم تشکربلیت اقامت من در لبنان ده روزه بود (از آن بلیت های ارزان قیمت )، ولی چون در لبنان دیگر کاری نداشتم و از نظر امنیتی هم صلاح نبود ، بیهوده در بیروت پرسه بزنم، تصمیم گرفتم به مصر بروم. به شرکت هواپیمایی رفتم و بلیت ام را به مقصد قاهره عوض کردم. تاکسی گرفتم تا برای گرفتن ویزا به سفارت مصر بروم. با عربی شکسته بسته که می دانستم ، به راننده گفتم می خواهم که به سفارت مصر بروم. راننده تاکسی با فارسی سلیس ، ولی با لهجه ی عربی از من پرسید : آقا شما ایرانی هستید؟ جواب دادم : بله. ولی از کجا فهمیدید؟ گفت: فقط ایرانی ها هستند که عربی را این قدر بد حرف می زنند! خودش فارسی را طی سال ها شوفری بین تهران و دمشق آموخته بود. بالاًخره از سفارت مصر ویزا گرفتم و به قاهره رفتم. چنان که پیش ازاین گفتم، قبلا یک بار پیش آمد که به قاهره بروم، اما نشد. حالا می خواستم قاهره را ببینم. شاید در عمرم اولین بار بود که توریستی به جایی می رفتم. از بازار مصر و از اهرام ثلاثه دیدن کردم. برای بالا رفتن از یکی از اهرام باید روی زمین دراز کشید و چهار دست و پا بالا رفت. از آن راه بالا رفتم. یک روز هم به دیدن موزه قاهره رفتم. اشیای جالبی از ایران در آن نگهداری می شد. آثار تاریخی ی مصری دوران فراعنه شگفت انگیز بود. موزه اعجاب انگیزی است. سوار برکشتی بر روی رود نیل دوری زدم و خلاصه فرصت را از دست ندادم. چیزی که جلب توجه می کرد، شباهت حیرت انگیز قاهره با تهران بود. مِگالوپُل [1] غریبی بود . شهری پر جمعیت و عظیم که انسان ها در آن وول می خوردند. فقر و کثافت در همه جا دیده می شد. همان چیزی که در ایران به آن توسعه ، نه انکشاف [2] اقتصادی می گویند. معنی اش این است که فقط آدم توی شهر زیاد شده بود. ساختمان های کج و معوج ساخته بودند، و در بازار های آن ، همان چیز هایی دید ه می شد که در بازار های تهران می فروختند. در ودیوار از آت و آشغال فرنگ پر بود. از چند فرش فروشی هم دیدن کردم. خودشان فرش نمی بافتند. وارد می کردند. روی کنجکاوی به چند مغازه ی فرش فروشی رفتم. فرش های ایرانی هم بود. چشمم به یک زین اسب افتاد که از پشم رنگین بافته بودند. دو رنگ نیلی و زرین خیلی زیبایی داشت. از فروشنده پرسیدم : بافت کجاست؟ گفت : ایران. تاکنون چنین چیزی ندیده بودم. با مانده ی پولم آن را خریدم و با خود به اروپا آوردم. سال ها آن را داشتم تا بعد از انقلاب، به عنوان تشکر به خانم میشل بوویلار وکیل فرانسوی تقدیم کردم که تلاش کرد تا جان دوتن از محکومان به اعدام در ایران – آقایان ابوالفضل قاسمی ازحزب ایران و دکتر مبشری، وزیر دولت بازرگان- را نجات بدهد. او دراین باره ، با بن بلا موکل خود در دوران جنگ آزادیبخش الجزایر تماس گرفت و بن بلا هم با سید احمد خمینی تا مانع اعدام زندانیان در ایران شود. من آن زین اسب را به مثابه ی یک هدیه ی ایرانی و به رسم تشکر به او تقدیم کردم. او هم خیلی خوشش آمد و تشکر کرد.متاسفانه، خانم میشل بوویلار وکیل دادگستری فرانسه در اثر گرمای بی سابقه تابستان سال 2003 در پاریس در گذشت. وی از جمله وکلای جوانی بود که در جریان مبارزه مردم الجزایر علیه فرانسه، یک گروه از وکلا را گرد آورد و وکالت بن بلا و دیگر رهبران الجزایر را به عهده گرفت. ژاک ورژس که اکنون جزو بزرگ ترین وکلای فرانسه است، در آن زمان دستیار خانم بوویلار بود. هنگامی که محاکمه رهبران مجاهدین در سال 1350 شروع شد، تراب حق شناس به همراه عده دیگری از بچه های کنفدراسیون به دیدن خانم بوویلار رفت و از او خواست تا به ایران برود و در جلسات محاکمه مجاهدین شرکت کند. داستان این قضیه را آقای حق شناس نوشته است. این نخستین سفر بوویلار به ایران بود. بعد از انقلاب هم به خیلی از دوستان ایرانی و پناهندگانی که از راه می رسیدند، کمک کرد. هرگز چشم داشتی نداشت. زندگی ساده خود را هرگز رها نکرد. با این که به شهرتی رسیده بود، بر خلاف خیلی دیگر همکارانش از این شهرت سوء استفاده نکرد و ثروتی نیندوخت. وقتی هم در گذشت، روزنامه های فرانسه، کلمه یی در باره او ننوشتند. ما هم که نوشتیم و برای شان فرستادیم، چاپ نکردند. یک زن انسان دوست و بزرگی بود. .